Theo Louis Baudin trong cuốn Đời sống hằng ngày ở thời các Incas
cuối cùng (Hachette 1955) thì hồi đó, đầu thế kỉ XVI, xứ Incas gồm khoảng
15 triệu dân, và người Y Pha Nho rất ngạc nhiên về sự tổ chức rất hợp lí
của chế độ Quốc quyền (Etatisme), quốc sản (capital d’etat) của họ. Công
chức phân phát ruộng đất, hạt giống, nông cụ hoặc các nguyên liệu cho mỗi
người dân để họ trồng trọt hoặc chế tạo các đồ dùng. Gặt hái hoặc chế tạo
được bao nhiêu, họ chở tới chất trong các kho, lẫm của chính phủ xây cất
thành hàng hai bên các đường lộ lớn hoặc ở chung quanh các thị trấn.
Những người coi kho, lẫm cũng là công chức, lo việc kế toán xuất nhập.
Trong những kho lẫm ấy luôn luôn tích trữ đủ thực phẩm cho toàn quốc
trong mấy năm. Theo nguyên tắc, nhà vua làm chủ tất cả những của cải ấy,
muốn sử dụng ra sao tùy ý. Mỗi gia đình được phân phát cho đủ thức ăn,
quần áo và đồ dùng, thuốc men khi đau ốm. Tỉnh nào bị thiên tai thì được
tỉnh khác viện trợ; miền nào có những công tác lớn lao thì người miền khác
lại giúp. Tóm lại là kinh tế trong nước hoàn toàn kế hoạch hóa. Được vậy là
nhờ một tổ chức hoàn hảo, những cơ quan thống kê đắc lực, những đường
sá rất tốt (tốt hơn La Mã thời cổ), và những cách thức truyền tin (bằng phu
trạm) rất mau. Trong nước không có người nghèo người giàu, xã hội được
quân bình. Nhưng, như mọi chế độ khác, chế độ đó tuy hoàn toàn hợp lí,
cũng có nhiều điểm bất tiện; kỉ luật nghiêm quá, nhà vua dễ chuyên hoành;
– phí tổn rất lớn vì phải nuôi rất nhiều công chức; – sản phẩm hư hao, lâu
lâu phải đổ đi; – sau cùng, những kho lẫm đó, cách phân phối công việc và
sản phẩm đó là những trở ngại lớn lao khi bị người Y Pha Nho xâm lăng.
Một điều lạ lùng là dân tộc ấy không có chữ viết, chi dùng lối “kết thằng”
(thắt nút) để ghi nhớ mà tổ chức được một nền kinh tế kế hoạch hóa, những
cơ quan kế toán, thống kê tinh vi như vậy.
