Sự bần cùng hóa nông dân
Những chiến dịch quân sự kéo dài đã gây nên bao nhiêu tàn phá nặng nề
trong các làng mạc, nhiều làng bị san thành bình địa. Sự chiếm đoạt ruộng
đất của bọn thực dân, bọn quan lại và hào lý làm tay sai cho người Pháp,
tình trạng tăng bội các khoản thuế má, thuế rượu, thuế muối với mọi trò ăn
hiếp dân, nạn phù thu lạm bổ đi kèm với thuế khóa, sự phá sản của ngành
thủ công đã làm trầm trọng thêm rất nhiều sự cùng khổ của nông dân.
Chính quyền thuộc địa quan tâm đến việc thiết lập các đường sắt và đường
bộ có lợi ích chiến lược hoặc phục vụ cho các doanh nghiệp thực dân nhiều
hơn là xây dựng những công trình thủy lợi vô cùng cần thiết để bảo vệ mùa
màng tránh các thiên tai. Hạn hán, lụt lội đè lên đầu nông dân sống trong sự
túng thiếu triền miên, lại kèm theo những trận đói định kỳ. Đê điều chỉ
được chú ý sau nhiều trận lụt tàn hại.
Nông dân phải dịu đựng tất cả mọi gánh nặng của chế độ thuộc địa
nhưng họ lại chẳng được một khoản lợi lộc nào. Họ quá nghèo không thể
mua sắm được hàng công nghiệp Pháp và chẳng ai quan tâm đến việc dạy
cho họ những kỹ thuật nông nghiệp mới khả dĩ cải tiến nền sản xuất của
mình. Sự tàn bạo của các nhân viên chính quyền đối với họ thật là không
bờ bến.
Sự bóc lột và áp bức phong kiến không những không bị chế độ thuộc địa
xóa bỏ, ngược lại càng được tăng cường. Địa chủ và hào lý dần dần trở
thành những nhân viên đắc lực nhất của chính quyền thực dân để duy trì
trật tự và thu thuế má ở nông thôn. Những thông ngôn, bồi bếp mật thám
phục vụ người Pháp được cấp ruộng đất, cứ thế mà trở thành một tầng lớp
địa chủ mới. Tình trạng tập trung sở hữu ruộng đất càng nặng nề hơn.
Chỉ sau một số năm thống trị thực dân đã thấy rõ mức tiêu thụ gạo theo
đầu người giảm đi: 262 kg năm 1900 và 226 kg năm 1913. Một nhà quan
sát người Pháp đã lưu ý ngay từ những năm đầu của thế kỷ XX: ''Những ai
đã đi khắp Đông Dương đều kinh ngạc trước cảnh nghèo đói cùng cực của
