Vấn đề này thật mênh mông. Chúng tôi chỉ xin đưa ra nhận xét này:
giới trí thức (kẻ sĩ) Trung Hoa, ít nhất là trước đời Lục Triều (nghĩa là trước
khi ảnh hưởng của đạo Phật đã hơi mạnh), tuy tin có Thượng Đế, có thần
linh nhưng không thờ Thượng Đế và thần, chỉ thờ tổ tiên, cũng không theo
một tôn giáo nào cả (Khổng giáo, Lão giáo đều không phải là tôn giáo mà
Mặc giáo chưa có đủ hình thức một tôn giáo thì đã suy, biến thành một triết
lí thuần túy, tức phái Biệt Mặc), vậy mà vẫn có một đời sống đạo đức cao
không kém một dân tộc nào; chắc chắn là hơn các quí tộc thời Trung cổ
châu Âu; giới bình dân cũng vậy. Và khi Lâm Ngữ Đường thắc mắc: “Nếu
không có Thượng Đế thì còn ai làm điều thiện nữa, mà thế giới sẽ điên đảo
mất”, một người bạn của ông, theo Khổng giáo, đáp “Tại sao lại như vậy?
Chúng ta phải sống một đời sống hợp đạo chỉ vì chúng ta là những con
người hiểu đạo, thế thôi”.
(Coi chương XIII cuốn Sống đẹp của Lâm Ngữ Đường Nguyễn Hiến Lê
dịch, Tao Đàn xuất bản – 1965). Nhưng cho tới ngày nay, chúng ta phải
nhận lời của Durant: “Hễ còn cảnh khốn khổ thì còn thần linh” là đúng.
