lợi ích thiết thân của mình. Và khi đó giai cấp tư sản tự túc tự mãn thốt ra câu Dixi et salvavi
1*
của nó, và quay đi một cách khinh bỉ không thèm nhìn cái giai cấp "chỉ thích nghe lời
kêu gọi điên cuồng của những kẻ mị dân ác ý chứ không thích tiếp thu giáo dục đường
hoàng". Nhưng công nhân cũng coi trọng cả "giáo dục đường hoàng", chỉ cần là trong đó
đừng có xen lẫn cái khôn ngoan vụ lợi của giai cấp tư sản thôi; chứng cớ là trong những
trường học hay những phòng đọc sách của công nhân, nhất là của những người xã hội chủ
nghĩa, thường tổ chức những buổi diễn thuyết về những vấn đề khoa học tự nhiên, nghệ thuật
và kinh tế chính trị học, và người ta đến nghe rất đông. Tôi từng gặp những công nhân tuy
mặc áo cánh nhung sợi bông tồi tàn nhưng tỏ ra hiểu biết về địa chất học, thiên văn học và
các khoa học khác thạo hơn một số người tư sản Đức có học. Những người đọc những tác
phẩm kiệt xuất nhất về chính trị, triết học và thơ ca mới nhất hầu như hoàn toàn là công nhân,
điều ấy đặc biệt chứng tỏ rằng giai cấp vô sản Anh đã đạt được thành tựu như thế nào về mặt
tạo cho mình một nền giáo dục độc lập. Người tư sản là nô lệ của chế độ xã hội hiện hành và
của các thiên kiến có liên hệ với chế độ ấy; anh ta lẩn tránh một cách sợ hãi và trừ bỏ tất cả
những cái gì thực sự đánh dấu sự tiến bộ; người vô sản thì lại mở to mắt nhìn thẳng vào tất cả
những cái ấy và nghiên cứu một cách thích thú và có kết quả. Về mặt này, những người xã
hội chủ nghĩa đã làm được rất nhiều để giáo dục giai cấp vô sản, họ đã dịch những tác phẩm
của các nhà duy vật Pháp như Hen-vê-ti-uýt, Hôn-bách và Đi-đơ-rô, v.v., và xuất bản với giá
rẻ để truyền bá những bản dịch ấy cùng các tác phẩm ưu tú nhất của các tác giả người Anh.
"Cuộc đời của Giê-xu" của Stơ-rau-xơ, và "Tài sản"
của Pru-đông cũng chỉ được lưu hành trong những người vô sản thôi
116
. Sen-li, nhà tiên tri
thiên tài Sen-li và Bay-rơn, người có nhiệt tình say sưa và châm biếm sâu cay xã hội hiện tại,
có độc giả phần lớn trong công nhân; người tư sản chỉ đọc cái gọi là "loại sách gia đình" tức
những bản đã bị cắt xén và điều chỉnh cho thích hợp với cái đạo đức giả dối ngày nay. Các
tác phẩm của hai nhà triết học thực tiễn lớn nhất của thời đại ngày nay là Ben-tam và Gốt-vin,
đặc biệt là Gốt-vin cũng hầu như hoàn toàn là tài sản của giai cấp vô sản. Nếu như trong giai
cấp tư sản cấp tiến còn có những đồ đệ của Ben-tam thì chỉ có giai cấp vô sản và những
người xã hội chủ nghĩa mới vượt ông ta mà tiến lên. Trên cơ sở ấy, giai cấp vô sản sáng tạo
nên sách báo riêng của mình mà đa số là báo chí và sách mỏng, nói về nội dung thì vượt xa
mọi sách báo của giai cấp tư sản. Về vấn đề này, lần khác chúng ta sẽ trở lại.
Còn phải nêu ra một điểm nữa. Hạt nhân của phong trào công nhân là những công nhân
công xưởng, chủ yếu là công nhân các công xưởng bông vải sợi. Lan-kê-sia nhất là Man-se-
xtơ là nơi công liên vững mạnh nhất, là trung tâm của phong trào Hiến chương, là nơi có
nhiều người xã hội chủ nghĩa nhất. Chế độ công xưởng thâm nhập vào một ngành lao động
nào đó càng sâu thì công nhân của ngành đó được lôi cuốn vào phong trào càng đông. Sự đối
lập giữa công nhân và tư bản càng gay gắt, thì ý thức vô sản trong công nhân càng phát triển,
càng sâu sắc. Tuy các thợ cả nhỏ ở Bớc-minh-hêm cũng chịu đủ mùi cay đắng do khủng
hoảng, nhưng họ còn ở vào địa vị trung gian rủi ro giữa phong trào Hiến chương vô sản và
