soán mất vị trí của đảng Quốc đại. Chương trình của Singh đã không đủ sức thu
hút các cử tri đang bận tâm với những cuộc xung đột sắc tộc và các vấn đề phi
kinh tế khác. Công cuộc cải cách cũng không gây ấn tượng với đông đảo người
dân nghèo ở nông thôn, những người chi phối cuộc bầu cử của Ấn Độ. Mặc dù
vào thời điểm diễn ra tổng tuyển cử, tăng trưởng đã hồi phục trở lại nhưng tác
động của nó vẫn chưa thấm được xuống những tầng lớp thấp hơn. Rao lui về với
việc viết sách của mình và không bao giờ quay trở lại chính trường. Singh gia
nhập vào lực lượng đối lập và tiếp tục thúc giục cải cách kinh tế.
Năm 2004, đảng Quốc đại quay lại nắm quyền với tư cách là đảng lãnh đạo
trong một chính phủ liên minh. Singh trở thành thủ tướng. Có nhiều hi vọng mỗi
lúc một lớn rằng người đã giải phóng nền kinh tế Ấn Độ sẽ đưa ra một loạt
những chính sách cải cách mới nhưng Singh lại nhận thấy mình bị chặt hết vây
cánh ở mỗi thời điểm bước ngoặt. Các đối tác trong liên minh của ông la ó biểu
tình phản đối tất cả các nỗ lực tự do hóa thị trường. Vị Thủ tướng Manmohan
Singh mệt mỏi và giận dữ đôi khi xem ra bị chìm vào tâm trạng chán nản, thứ đã
lấn át ý chí chiến đấu vì cải cách của ông. Tuy vậy, di sản của Singh vẫn được
bảo đảm. Hầu hết chính những chính trị gia đã từng tấn công ông bằng các cáo
buộc cho rằng ông phản bội đất nước, gây ra gánh nặng cho người nghèo và vứt
bỏ di sản của Nehru cuối cùng đều tiếp nhận tư tưởng của Singh. Bất chấp chính
đảng nào nắm quyền lãnh đạo tại New Delhi, các chính sách cải cách vẫn tiếp
tục diễn ra dù với một tốc độ chậm hơn. Không còn một cuộc thảo luận quan
trọng nào tại Ấn Độ đề cập đến việc quay lại với chủ nghĩa xã hội hay chủ nghĩa
biệt lập của Nehru. Thành tích đáng kể nhất của Rao, Singh và các đồng nghiệp
của họ là chuyển toàn bộ các bài diễn văn về kinh tế tại Ấn Độ sang hướng ủng
hộ cho các chính sách đã giúp tạo ra sự tăng trưởng nhanh chóng. Bất chấp tất
cả những xung đột và thoái trào của mình, Singh đã cố gắng xây dựng một sự
đồng thuận cần thiết để ban hành khung chính sách phát triển đúng đắn. Singh
không những đã đem lại Phép màu cho Ấn Độ mà còn đảm bảo chắc chắn rằng
đất nước sẽ không đi trệch khỏi con đường đã tạo ra Phép màu đó. Như Shashi
Tharoor đã viết, “Con quái vật Công ty Đông Ấn Anh cuối cùng đã chết.”
Có lẽ Singh sẽ không bao giờ gặt hái được những thành tích vinh quang như
ông đã từng đạt được trong mùa hè nóng bức năm 1991 nữa nhưng viễn cảnh
