Trực quan sinh động còn được gọi là giai đoạn nhận thức cảm tính; đây là giai
đoạn con người sử dụng các giác quan để tác động trực tiếp vào các sự vật nhằm nắm
bắt các sự vật ấy. Trực quan sinh động bao gồm 3 hình thức là cảm giác, tri giác và biểu
tượng.
Cảm giác là sự phản ánh những thuộc tính riêng lẻ của các sự vật, hiện tượng khi
chúng đang tác động trực tiếp vào các giác quan của con người. Cảm giác là nguồn gốc
của mọi sự hiểu biết, là kết quả của sự chuyển hóa những năng lượng kích thích từ bên
ngoài thành yếu tố của ý thức. Chính vì thế mà Lênin đã viết: "Cảm giác là hình ảnh chủ
quan của thế giới khách quan"
1
Tri giác là hình ảnh tương đối toàn vẹn về sự vật khi sự vật đó đang trực tiếp tác
động vào các giác quan. Tri giác nảy sinh dựa trên cơ sở của cảm giác, là sự tổng hợp
của nhiều cảm giác. So với cảm giác thì tri giác là hình thức nhận thức cao hơn, đầy đủ
hơn, phong phú hơn về sự vật.
Biểu tượng là hình thức phản ánh cao nhất và phức tạp nhất của giai đoạn trực
quan sinh động. Đó là hình ảnh có tính đặc trưng và tương đối hoàn chỉnh còn lưu lại
trong bộ óc người về sự vật khi sự vật đó không còn trực tiếp tác động vào các giác quan.
Biểu tượng được hình thành nhờ sự phối hợp, bổ sung lẫn cho nhau của các giác quan
nhưng đã có sự tham gia của các yếu tố phân tích, tổng hợp và ít nhiều mang tính chất
trừu tượng hóa.
Như vậy cảm giác, tri giác và biểu tượng là những giai đoạn kế tiếp nhau của hình
thức nhận thức cảm tính. Trong nhận thức cảm tính đã tồn tại cả cái bản chất lẫn không
bản chất, cả cái tất yếu và ngẫu nhiên, cả cái bên trong lẫn bên ngoài về sự vật.
Nhưng ở đây, con người chưa phân biệt được cái gì là bản chất với không bản chất,
đâu là tất yếu với ngẫu nhiên, đâu là cái bên trong với cái bên ngoài. Yêu cầu của nhận
thức đòi hỏi phải tách ra và nắm lấy cái bản chất, tất yếu, bên trong, chỉ có chúng mới
có vai trò quan trọng cho hoạt động thực tiễn và nhận thức của con người. Như vậy, dừng
lại ở nhận thức cảm tính sẽ gặp phải mâu thuẫn giữa một bên là thực trạng chưa phân
biệt được đâu là cái bản chất, tất yếu, bên trong, đâu là cái không bản chất, ngẫu nhiên
bên ngoài với một nhu cầu tất yếu phải phân biệt được những cái đó thì con người mới
có thể nắm được quy luật vận động và phát triển của sự vật. Khi giải quyết mâu thuẫn
ấy, nhận thức sẽ vượt lên một trình độ mới, cao hơn về chất, đó là tư duy trừu tượng.
b) Tư duy trừu tượng
Tư duy trừu tượng là đặc trưng của giai đoạn nhận thức lý tính.
Nhận thức lý tính là giai đoạn phản ánh gián tiếp, trừu tượng và khái quát những
thuộc tính, những đặc điểm bản chất của đối tượng. Đây là giai đoạn nhận thức thực
hiện chức năng quan trọng nhất là tách ra và nắm lấy cái bản chất có tính quy luật của
các sự vật, hiện tượng. Nhận thức lý tính được thể hiện với ba hình thức: khái niệm,
1. Sđd, t.18, tr. 138.
140
