Tồn tại xã hội là toàn bộ sinh hoạt vật chất và những điều kiện sinh hoạt vật chất
của xã hội.
V.I.Lênin khi nghiên cứu tồn tại xã hội với tính cách vừa là đời sống vật chất
vừa là những quan hệ vật chất giữa người và người đã cho rằng: việc anh sống, anh hoạt
động kinh tế, anh sinh đẻ con cái và anh chế tạo ra các sản phẩm, anh trao đổi sản phẩm,
làm nảy sinh ra một chuỗi tất yếu khách quan gồm những biến cố, những sự phát triển,
không phụ thuộc vào ý thức xã hội của anh và ý thức này không bao giờ bao quát được toàn
vẹn cái chuỗi đó.
Các yếu tố chính tạo thành tồn tại xã hội là phương thức sản xuất vật chất, điều kiện
tự nhiên - hoàn cảnh địa lý, dân số và mật độ dân số... trong đó phương thức sản xuất
vật chất là yếu tố cơ bản nhất.
b) Khái niệm và kết cấu của ý thức xã hội
ý thức xã hội là mặt tinh thần của đời sống xã hội, bao gồm toàn bộ những quan
điểm, tư tưởng cùng những tình cảm, tâm trạng,... của những cộng đồng xã hội, nảy sinh
từ tồn tại xã hội và phản ánh tồn tại xã hội trong những giai đoạn phát triển nhất định.
- Cần thấy rõ sự khác nhau tương đối giữa ý thức xã hội và ý thức cá nhân. ý thức
của cá nhân đều phản ánh tồn tại xã hội với mức độ khác nhau. Do đó, nó không thể không
mang tính xã hội. Song ý thức cá nhân không phải bao giờ cũng thể hiện quan điểm tư
tưởng, tình cảm phổ biến của một cộng đồng, một tập đoàn xã hội, một thời đại xã hội
nhất định.
ý thức xã hội và ý thức cá nhân tồn tại trong mối liên hệ hữu cơ, biện chứng với
nhau, thâm nhập vào nhau và làm phong phú nhau.
Lĩnh vực tinh thần của đời sống xã hội có cấu trúc hết sức phức tạp. Có thể tiếp
cận kết cấu của ý thức xã hội từ những phương diện khác nhau.
Theo nội dung và lĩnh vực phản ánh đời sống xã hội, ý thức xã hội bao gồm các
hình thái khác nhau: ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức đạo đức, ý thức tôn
giáo, ý thức thẩm mỹ, triết học,...
Theo trình độ phản ánh có thể phân biệt ý thức xã hội thông thường và ý thức lý
luận.
ý thức xã hội thông thường là toàn bộ những tri thức, những quan niệm... của
những con người trong một cộng đồng người nhất định, được hình thành một cách trực
tiếp từ hoạt động thực tiễn hàng ngày, chưa được hệ thống hóa, khái quát hóa thành lý
luận. Trong ý thức xã hội thông thường, tâm lý xã hội là bộ phận rất quan trọng.
ý thức xã hội thông thường, thường phản ánh sinh động, trực tiếp nhiều mặt cuộc
sống hàng ngày của con người, thường xuyên chi phối cuộc sống đó. ý thức thông
thường tuy là trình độ thấp so với ý thức lý luận, nhưng những tri thức kinh nghiệm
phong phú đó có thể trở thành tiền đề quan trọng cho sự hình thành các lý thuyết xã hội.
186
