Dưới con mắt của Hêraclit, mọi sự vật trong thế giới của chúng ta đều thay đổi,
vận động, phát triển không ngừng. Luận điểm bất hủ của Hêraclit: "Chúng ta không thể
tắm hai lần trên cùng một dòng sông".
Hêraclit thừa nhận sự tồn tại và thống nhất của các mặt đối lập nhưng trong các
mối quan hệ khác nhau. Chẳng hạn, "một con khỉ dù đẹp đến đâu nhưng vẫn là xấu nếu
đem so nó với con người"
2
. Vũ trụ là một thể thống nhất, nhưng trong lòng nó luôn luôn
diễn ra các cuộc đấu tranh giữa các sự vật, lực lượng đối lập nhau. Nhờ các cuộc đấu
tranh đó mà mới có hiện tượng sự vật này chết đi, sự vật khác ra đời. Điều đó làm cho
vũ trụ thường xuyên phát triển và trẻ mãi không ngừng. Vì thế đấu tranh là vương quốc
của mọi cái, là quy luật phát triển của vũ trụ. Bản thân cuộc đấu tranh giữa các mặt đối
lập luôn diễn ra trong sự hài hoà nhất định.
b) Đêmôcrít (khoảng 460 - 370 tr. CN)
Đêmôcrít là đại biểu xuất sắc nhất của chủ nghĩa duy vật cổ đại. Nổi bật trong triết
học duy vật của Đêmôcrít là thuyết nguyên tử.
Nguyên tử là hạt vật chất không thể phân chia được nữa, hoàn toàn nhỏ bé và
không thể cảm nhận được bằng trực quan. Nguyên tử là vĩnh cửu không thay đổi trong
lòng nó không có cái gì xảy ra nữa. Nguyên tử có vô vàn hình dạng. Theo quan niệm
của Đêmôcrít, các sự vật là do các nguyên tử liên kết lại với nhau tạo nên. Tính đa dạng
của nguyên tử làm nên tính đa dạng của thế giới các sự vật. Nguyên tử tự thân, không
vận động, nhưng khi kết hợp với nhau thành vật thể thì làm cho vật thể và thế giới vận
động không ngừng.
Linh hồn, theo Đêmôcrít, cũng là một dạng vật chất, được cấu tạo từ các nguyên
tử đặc biệt có hình cầu, linh động như ngọn lửa, có vận tốc lớn, luôn luôn động và sinh ra
nhiệt làm cho cơ thể hưng phấn và vận động. Do đó linh hồn có một chức năng quan
trọng là đem lại cho cơ thể sự khởi đầu vận động. Trao đổi chất với môi trường bên
ngoài cũng là một chức năng của linh hồn và được thực hiện thông qua hiện tượng thở
của con người. Như vậy linh hồn là không bất tử, nó chết cùng với thể xác.
Đêmôcrít phân nhận thức con người thành dạng nhận thức do các cơ quan
cảm giác đem lại và nhận thức nhờ lý tính.
Nhận thức đem lại do cơ quan cảm giác là loại nhận thức mờ tối, chưa đem lại
chân lý. Còn nhận thức lý tính là nhận thức thông qua phán đoán và cho phép đạt chân
lý, vì nó chỉ ra cái khởi nguyên của thế giới là nguyên tử, tính đa dạng của thế giới là do
sự sắp xếp khác nhau của các nguyên tử.
Đêmôcrít đã có những quan điểm tiến bộ về mặt đạo đức. Theo ông, phẩm chất
con người không phải ở lời nói mà ở việc làm. Con người cần hành động có đạo đức.
Còn hạnh phúc của con người là ở khả năng trí tuệ, khả năng tinh thần nói chung, đỉnh
cao của hạnh phúc là trở thành nhà thông thái, trở thành công dân của thế giới.
2
Các nhà duy vật Hy Lạp cổ đại, Nxb. Tư tưởng, Mátxcơva, 1955, tr. 49 (tiếng Nga).
25
