Lý – Bản chất nội tại của muôn vật
“Ta vẫn cho rằng người, súc vật, nhà cửa và đồ đạc thì có định hình. Còn
núi, đá, tre trúc, cây, sóng nước, sương mù và mây thì không có định
hình, nhưng lại có hằng lý (cái qui luật nội tại của chúng). Ai cũng có thể
phát hiện những sai lệch về hình, nhưng ngay những họa sư lão luyện
cũng thường không biết được những cái nhầm lẫn về lý. Cho nên có
những họa sỹ chọn cách dễ để đánh lừa công chúng và tạo danh tiếng cho
mình bằng cách vẽ những vật không có định hình. Nhưng phải biết rằng,
khi phạm sai lầm về hình, cái sai ấy chỉ liên quan đến một vật cụ thể; còn
khi phạm sai lầm về lý, thì tất cả đều hỏng. Có vô khối thợ vẽ có thể sao
chép lại tất cả những chi tiết của hình, nhưng chỉ bậc cao đạo lắm mới
hiểu được cái lý của vật. Dư Khả vẽ trúc, đá và cây khô, có thể nói đã
thực bắt được lý. Ông hiểu những vật đó sống chết ra sao, vặn vẹo thế
nào, bị ngăn trở và gò ép đến đâu, và chúng tự do sinh sôi hưng trưởng
như thế nào. Rễ, cành, đốt, lá đều được thể hiện qua những biến tấu vô
tận, không bao giờ giống nhau, mà bao giờ cũng đúng cách, như tạo hóa
vậy, khiến người ta mãn nguyện tận tâm khảm. Đó là những bức tranh
ghi lại được hứng khởi của một linh hồn vĩ đại… Ông vẽ xong hai bụi
trúc trong sân của vị trưởng lão rồi lên đường về Linh Dương. Ta cùng
ông đến chào trưởng lão Đạo Tân, và thế là ông lại vẽ thêm hai ngọn tre
và một cây khô trong căn phòng phía đông. Lão Đạo Tân vừa cho sửa
sang lại các bức tường của sảnh chính và đề nghị Dư Khả vẽ. Dư Khả đã
nhận lời, cho nên ta mới có dịp này và đứng ở đây để ghi chép lại sự
việc. Những người hiểu lý mà được xem những bức tranh này sẽ biết rõ
ta đang nói gì vậy.” (trích sách Những bức họa trong Thanh Yên Điện.)
