Nhưng những người của phong trào mộ đạo Do Thái đáp lại bằng việc rút
phép thông công của riêng mình. Họ phát hành tờ rơi để tự bảo vệ mình. Ở
Lithuania và nhất là ở Vilna, gaon tạo ra một vùng đất dành cho chính
thống giáo và việc học halakhah, trước khi lên đường để sống những ngày
cuối đời ở đất thánh Israel. Nhưng ở những nơi khác, phong trào mộ đạo
Do Thái có vị trí lâu dài như một phần quan trọng và cần thiết của Do Thái
giáo. Nó lan tới Đức và từ đó ra khắp thế giới. Nỗ lực của phái chính thống
giáo nhằm phá hủy nó thất bại. Quả thực, nó nhanh chóng bị bỏ rơi khi mà
cả giới học giả lẫn những người nhiệt thành ủng hộ nó đoàn kết lại với nhau
để đối mặt với một kẻ thù chung mới - phong trào khai sáng Do Thái hay
haskalah.
Mặc dù haskalah là một giai đoạn cụ thể trong lịch sử Do Thái, và maskil
hay người Do Thái được khai sáng là một loại người đặc biệt chỉ Do Thái
giáo mới có, song phong trào khai sáng Do Thái là một phần của phong
trào khai sáng châu Âu nói chung. Nhưng cụ thể hơn, nó liên quan đến
phong trào khai sáng ở Đức, và điều này có lý do của nó. Phong trào ở cả
Pháp lẫn Đức đều quan tâm đến việc xem xét và điều chỉnh thái độ của con
người đối với Chúa. Nhưng trong khi ở Pháp, xu hướng của nó là bác bỏ
hay hạ cấp Chúa và thuần hóa tôn giáo, thì ở Đức nó lại thực sự tìm cách
đạt được một hiểu biết mới về tinh thần tôn giáo trong con người và điều
chỉnh để sống chung với nó. Phong trào khai sáng Pháp rất ấn tượng nhưng
về cơ bản là phù phiếm; phong trào khai sáng Đức thì nghiêm túc, chân
thành và sáng tạo. Do đó, người Do Thái được khai sáng cảm thấy gắn bó
với phiên bản Đức vì nó ảnh hưởng đến họ nhiều nhất, và họ có một đóng
góp đáng kể trong đó.
Đây có lẽ là lần đầu tiên người Do Thái Đức bắt
đầu cảm thấy thiện cảm với văn hóa Đức, và do đó gieo vào lòng họ hạt
giống của sự ảo tưởng kỳ quái.
Đối với các tri thức trong xã hội Kitô, câu hỏi mà phong trào khai sáng
thực sự đặt ra là: Chúa nên đóng vai trò, nếu có, lớn đến đâu trong một nền
văn hóa ngày càng trở nên thế tục hóa? Đối với người Do Thái, câu hỏi lại
