cuộc đấu tranh chống chế độ phong kiến, giai cấp tư sản đã phát huy tác
dụng tích cực trong việc xác lập nhà nước tư bản chủ nghĩa và tạo nên một
lực lượng sản xuất đồ sộ hơn tất cả lực lượng sản xuất của những chế độ
trước kia gộp lại.
Nhưng sự phát triển mạnh mẽ của sức sản xuất lại dần dần trở thành
một yếu tố đưa giai cấp tư sản đi vào con đường diệt vong. Mâu thuẫn giữa
sức sản xuất có tính chất xã hội và quyền sở hữu tư nhân về tư liệu sản xuất
ngày càng bộc lộ rõ ràng bởi những cuộc khủng hoảng chu kỳ ngày càng
trầm trọng mà giai cấp tư sản không thể nào khắc phục nổi.
Giai cấp vô sản phát triển cùng với sự phát triển của chủ nghĩa tư bản.
Họ buộc phải đem bán sức lao động để kiếm sống và do đó, dưới con mắt
nhà tư bản, họ chỉ là một món hàng được đem bán như bất cứ hàng hóa nào
khác, họ bị phụ thuộc vào máy móc, chịu sự bóc lột thặng dư của giai cấp
tư sản nên ngày càng bị bần cùng.
Trong điều kiện bị bóc lột cùng cực như vậy, giai cấp vô sản tất phải
đứng lên đấu tranh. Ban đầu chỉ là những hành động phản kháng của người
công nhân riêng rẽ, rồi đến cuộc đấu tranh của công nhân cùng một xưởng,
và sau chót là công nhân cùng một ngành hay một vùng chống lại người tư
sản trực tiếp bóc lột họ. Họ dùng những hình thức bạo động tự phát như
đập phá máy móc, đốt cháy công xưởng… Giai cấp vô sản khi đó còn là
một đám quần chúng phân tán chưa nhìn thấy bản chất của toàn bộ giai cấp
tư sản. Cho nên những thắng lợi giành được đều không thuộc về họ mà rơi
vào tay giai cấp tư sản.
Sau này, khi sự bóc lột tăng, đời sống công nhân bấp bênh, điều kiện
lao động tập trung, thì trình độ giác ngộ của giai cấp vô sản càng được nâng
cao. Sự xung đột cá nhân giữa công nhân và tư sản ngày càng có tính chất
xung đột giữa hai giai cấp. Công nhân liên hợp lại chống bọn tư sản để bảo
vệ và cải thiện đời sống. Họ lập đoàn thể để lãnh đạo phong trào đấu tranh.
Từ chỗ đề ra các yêu sách kinh tế, họ nêu lên những yêu sách chính trị, có ý
thức giác ngộ rõ ràng hơn.
