những tài liệu chép tay chứa đầy hai căn phòng.
Ả Rập có Abd-er-Rahman Ibn Khaldoun (thế kỉ XIV)
trong năm chục
năm vừa làm quan vừa viết bộ Thế giới sử mà Toynbee khen là “tác phẩm
lớn nhất trong loại đó ở bất kỳ thời đại nào, trong bất kỳ xứ nào”.
Pháp có Augustin Thierry (1795-1856) nghiên cứu sử 40 năm, tới loà mắt
mà vẫn tiếp tục làm việc, không viết được thì đọc cho người khác chép.
Đồng thời với ông có Michelet bỏ ra ba mươi năm soạn bộ Sử Pháp gồm
28 cuốn.
Anh có Gibbon (1737-1794) bỏ ra 17 năm soạn bộ sử danh tiếng Thời suy
sụp của đế quốc La Mã. Đức có Spengler (1880-1936) tác giả của bộ Thời
tàn của phương Tây. Ở nước ta chưa có sử gia nào so sánh với những nhà
đó được, nhưng Lê Quý Đôn, Phan Huy Chú vẫn còn đáng làm gương cho
chúng ta và nếu được sanh ra ở một nước như Trung Hoa chẳng hạn thì sự
nghiệp hai vị đó chưa chắc đã kém ai.
Hiện nay hai sử gia nổi danh nhất thế giới là Toynbee (1889…)
Study of History (Khảo luận về Sử) và Will Durant với bộ The Story of
Civillisation (Lịch sử Văn minh). Toynbee là một sử triết gia, có phần sâu
sắc hơn Durant, Durant cổ điển hơn, nhằm mục đích phổ biến hơn, như
H.G. Wells, tác giả bộ Lịch sử Thế giới, nhưng công trình của ông lớn lao
hơn của Wells nhiều, và mặc dầu tính cách khác nhau, đáng được đặt ngang
