Một nhà văn tài năng có lần so sánh việc quản lí tài chính của Hoa Kì và của Pháp, chứng minh
rằng tinh thần và tư tưởng không thể thay thế được sự hiểu biết tường tận công việc, và ông đã tỏ ra có
lí khi trách người Mĩ lộn xộn trong ngân sách công xã của họ, và sau khi đưa ngân sách quận huyện
của Pháp ra làm mẫu, đã nói thêm: “Nhờ vào sự tập trung hoá, sự sáng tạo tuyệt vời của một con
người vĩ đại, các ngân sách trong khắp vương quốc từ thành phố lớn cho tới những xã nhỏ bé, đều có
cùng trật tự và phương pháp hoạt động chẳng kém gì nhau.” Hiển nhiên đây là một thành tựu tôi khâm
phục. Nhưng tôi lại thấy phần lớn các xã của Pháp, nơi công việc kế toán thật hoàn chỉnh, lại rơi vào
một sự thiếu hiểu biết sâu xa về những lợi ích thực sự của mình và có thái độ vô cảm không thể khắc
phục nổi, xã hội tưởng chừng như đang tồn tại vật vờ chứ không phải là đang sống nữa. Mặt khác, tôi
lại nhận thấy cũng ở các công xã nước Mĩ đó, nơi ngân sách của họ không được thiết lập một cách “có
phương pháp”, cũng chẳng mang tính đồng loạt như nhau, [tôi thấy ở đó] một cư dân sáng suốt, tích
cực, năng động. Tôi chiêm ngưỡng ở đó một xã hội luôn luôn lao động. Cảnh tượng đó khiến tôi kinh
ngạc. Vì tôi nhìn thấy cái mục đích chính yếu của một chính phủ tử tế là tạo ra hạnh phúc cho con
người chứ không phải là tạo ra một trật tự nào đó trong lòng cuộc đời khốn cùng của con người. Tôi
tự hỏi, liệu có thể thấy một nguyên nhân như nhau giữa cảnh thịnh vượng của công xã nước Mĩ với sự
lộn xộn bề ngoài về tài chính của họ, và cảnh tượng bi đát của xã thôn nước Pháp với sự hoàn thiện
của hệ thống tài chính của nó. Dẫu sao thì tôi vẫn cứ không tin vào một sự tốt đẹp trộn lẫn với vô vàn
cái xấu xa, và tôi dễ dàng tự an ủi có một cái xấu xa nhưng được đền bù bằng vô vàn cái tốt đẹp.
