tráng lệ rồi sẽ là trụ sở Nghị viện, và họ đặt cho nó cái tên kiểu Hi Lạp xưa
rất huênh hoang là đồi Capitol
Ngày nào cũng như ngày nào, tất cả các bang đều tự mình nghĩ ra rồi thực
hiện việc xây dựng những công trình diệu kì mà ngay cả các thiên tài của
những dân tộc lớn châu Âu cũng phải ngạc nhiên.
Như vậy là nền dân trị không chỉ làm cho con người say sưa với những
công việc lắt nhắt; nó cũng khiến con người say sưa kiến tạo một số lượng ít
ỏi những công trình to tát. Nhưng chỉ có hai cực đó thôi, còn ở giữa thì
chẳng có gì hết. Vài ba mẫu vụn vặt vãnh của những công trình rất to tát
chẳng cho ta biết gì hết về trạng thái xã hội và những thiết chế của cái dân
tộc đã dựng nên chúng.
Tôi xin nói thêm, dù là có ra ngoài đề, những công trình vụn vặt đó chẳng
giúp gì cho ta hiểu kĩ thêm tầm vĩ đại, sự sáng láng và trình độ thịnh vượng
thực sự của dân tộc đó. Mỗi khi có một quyền lực nào đó huy động được cả
một quốc gia tiến hành một công trình duy nhất, dù nó kém tài năng nhưng
với thời gian dài lâu quyền lực đó có thể hợp sức bao nhiêu nỗ lực để có nổi
một cái gì vô cùng to lớn, song làm được như vậy không đủ để ta kết luận
rằng dân tộc đó vô cùng hạnh phúc, hết sức thông minh và cũng chưa chắc
đã là rất hùng mạnh. Người Tây Ban Nha đã từng bắt gặp ở Mexico vô số
đền đài tráng lệ và những lâu đài mênh mông; nhưng như thế vẫn chẳng đủ
để ngăn chặn ông Cortez
với sáu trăm lính bộ binh và mười sáu con
ngựa cũng chiếm được đế quốc Mexico.
Nếu người La Mã xưa biết rõ các định luật thuỷ lợi, hẳn họ sẽ chẳng khi
nào xây những cầu dẫn nước trên cao giờ đây còn bao quanh những hoang
phế đô thị của họ, và hẳn là họ biết cách dùng sức mạnh và tài nguyên của
họ tốt hơn. Nếu họ đã phát minh được máy hơi nước, rất có thể họ đã chẳng
nối dài mãi đế quốc của họ bằng những đường đá hộc nhân tạo dài dằng dặc
được thiên hạ đặt tên là “đường cái quan La Mã”.
Những chuyện như thế là những chứng cứ hoành tráng cho cả sự ngu dốt
lẫn sự vĩ đại của họ.
