NGHÌN XƯA VĂN HIẾN - TẬP 3 - Trang 231

Bị giam giữ tại Algérie, ông kết hôn năm 1904; vợ ông là một cô gái Pháp,
con của ông chánh án Tòa án Alger; là Laloy và sinh được ba người con:
hai gái và một trai là Nữ Hoàng thân Như Mai; nữ Công tước De La Besse
- tên chồng và Hoàng thân Minh Đức. Hàm Nghi mất tại Alger năm 1944,
hưởng thọ 73 tuổi, sau 55 năm bị lưu đày. Thi hài của ông được mai táng
tại nghĩa trang El Bier, tại Alger. Ngôi nhà mà Hàm Nghi đã ở, biệt thự
“Gia Long”, nằm trên vùng đồi Alger, tại El Biar. Sau ngày Alger độc lập,
ngôi nhà bị trưng dụng để chuyển thành nơi ở của đại sứ Liên Xô. Các con
của vua Hàm Nghi phải rút về Pháp và di cốt của ông cũng được chuyển về
đó. Bà Như Mai, người con gái đầu lòng của vua Hàm Nghi, là người con
gái kỹ sư đầu tiên đậu đầu ra trường Canh nông quốc gia Grignon. Người
em gái kế, sau khi học y khoa đại học, cưới Công tước De La Besse. Người
em út, Hoàng thân Minh Đức, sau Thế chiến II, ở trong quân đội Pháp với
cấp thiếu tá. Trong lúc ông đóng quân (Pháp) tại bờ hồ Constanz vùng
chiếm đóng Pháp, sau khi Đức thua trận, ông được lệnh đưa đi Việt Nam để
đánh giặc trong hàng ngũ quân Pháp. Ông từ chối, không chịu đi sang Việt
Nam, ông tuyên bố với chánh phủ Pháp rằng: “Ông không thể cầm súng
bắn lại đồng bào ông. Nếu chánh phủ Pháp muốn đưa ông ra tòa án binh thì
cứ đưa. Ông không chịu đi qua Việt Nam đánh dánh giặc cho Pháp, chống
lại Việt Nam.” Chuyện này do một sĩ quan Pháp, đồng đội của ông Minh
Đức lúc ấy, sau này giúp việc cho Bộ Ngoại giao Pháp, lên cấp đại sứ, ông
Jean De Latour Dejean, bạn thân của tác giả, kể lại cho tác giả nghe. Tác
giả cũng được bà Như Mai tiếp đón niềm nở, nhiều lần và kể cho tác giả
nghe về đời sống của vua Hàm Nghi trong những ngày nhà vua ở Alger và
cho xem những hình ảnh về gia đình.
“Hồi ký và tư liệu châu Á”: quyển 74, trang 46.
Ch. Gosselin trích dẫn, “Nước An Nam”.
“Hồi ký và tư liệu châu Á”: quyển 73, trang 63-64.
“Hồi ký và tư liệu châu Á”: quyển 73, trang 311 và 331
1 lượng = 37,75 gram và 1 nén = 377 gram.
“Hồi ký và tư liệu châu Á”: quyển 74.
“Hồi ký và tư liệu châu Á”: quyển 74, trang 30-31.