một tinh thần khác. Theo tớ người ta phải phân biệt rõ ràng hai luồng tư
tưởng ấy, hai xu hướng tinh thần trái ngược nhau, có thể gọi nôm na là tư
tưởng tự do và tư tưởng mộ đạo. Cái nào cũng có những ưu việt riêng của
nó, nhưng trong thâm tâm tớ phản đối tư tưởng tự do, ý tớ muốn nói tư
tưởng của Settembrini, vì nhân danh tư tưởng ấy những nhà nhân đạo tự cho
mình độc quyền đại diện cho phẩm giá con người, như vậy là tự cao tự đại
quá đáng. Phái mộ đạo cũng coi trọng nhân phẩm đấy chứ, và đã tạo điều
kiện không ít cho những hành vi cao quý, tư cách tốt đẹp và lễ nghi trang
trọng được phát huy, về mặt này thậm chí họ còn hơn phái ‘tự do’, mặc dù
họ thẳng tay trừng phạt những tội lỗi và sai lầm của con người, cái chết cũng
như sự hủy diệt đóng một vai trò đáng kể trong giáo lý của họ. Không biết
trong nhà hát cậu có bao giờ để ý khi xem vở ‘Don Carlos’
, cảnh diễn tả
triều đình Tây Ban Nha ấy, lúc vua Philippe bước ra sân khấu trong trang
phục đen tuyền lủng lẳng bội tinh, chậm rãi nhấc mũ lên - cái mũ trông đã
gần giống kiểu mũ quả dưa của chúng ta bây giờ - và nói: ‘Các đại thần, ta
miễn lễ’ hoặc câu gì đó tương tự - thật là một cử chỉ vô cùng trang trọng,
không một chút tùy tiện hay suồng sã, ngược lại là đằng khác, và hoàng hậu
cũng phải lên tiếng: ‘Ở nước Pháp chúng tôi thì khác’, tất nhiên là khác rồi,
bà ta thấy thế là quá trịnh trọng và nhiêu khê, bà ta muốn tỏ ra bình dân hơn,
nhân đạo hơn. Nhưng mà nhân đạo là gì? Nhân đạo muốn hiểu thế nào cũng
được. Theo tớ lòng kính Chúa và thái độ khiêm tốn đầy trang nghiêm và
kính cẩn của người Tây Ban Nha là một phong cách đáng quý, trong khi
khái niệm ‘nhân đạo’ có thể bị người ta lạm dụng để che giấu thói cẩu thả và
sự nhu nhược, hy vọng cậu cũng tán thành ý tớ.”
“Tớ tán thành ý cậu”, Joachim bảo, “nhu nhược và tùy tiện là điều không
thể chấp nhận được, phải có kỷ luật.”
“Ừ, cậu nói thế vì cậu là quân nhân, tớ phải công nhận rằng trong quân
đội người ta rất chú trọng điều này. Bà vợ góa của ông hiệp sĩ nói đúng,
nghề binh của các cậu có phần khác thường, các cậu luôn phải chuẩn bị tinh
thần cho những tình huống đặc biệt hiểm nghèo, và phải tính đến cả khả
năng có lúc đối mặt với cái chết. Các cậu mặc quân phục bó sát người gọn
gàng và đỏm dáng có cổ cứng, khiến cho dáng dấp các cậu lúc nào cũng
