[←70]
Kể từ khi qua Nhật, Phan Sào Nam không bao giờ còn gặp Trần quý Cáp nữa. Tôi cố tìm những
bút tích của Phan sào Nam chứng tỏ Trần quý Cáp giữ một vai trò trọng yếu trong Quang Phục
Hội hoặc có những liên kết chặt chẽ riêng với cá nhân Sào Nam, nhưng không thấy chỗ nào có.
Cả khi sắp qua Nhật, trong Tự phán chỉ ghi là Sào Nam đến nhà Huỳnh thúc Kháng rồi gặp
Phan châu Trinh và Trần quí Cáp báo tin sắp đi Nhật thì « các ngài dòm nhau mỉm cười chúc
tôi thành công ». Như vậy khác xa với tài liệu của Trần huỳnh Sách « cụ Sào Nam lo việc Đông
Du còn tiên sinh (Trần quí Cáp) ở lại trong nước vận động mưu đồ » như chúng ta đã thấy trên
kia. Vả chẳng tìm các bản văn tế, khi Trần quý Cáp đã chết Sào Nam ở hải ngoại, cần chi dấu
diếm, thế mà tôi chỉ thấy ông viết : « Nghĩ như ông Thái Xuyên mà được kết án xử tử thì tội gì
? chỉ vì lẽ trung hiếu thiên tính ».
Hay là tội ông tại giảng học mới ? Thì học mới từ Âu châu truyền qua, cớ gì cấm người ta
không được giảng ?
Thế thì ông chết gì tội gì ?
Chính vì cái tội ông là người mất nước.
Rõ ra ông Phan sào Nam khóc một nhân vật lãnh đạo Phong Trào Duy Tân mà chết oan, hoàn
toàn khác hẳn khi ông khóc Tiểu la Nguyễn Thành.
Nghĩ một người đào tạo ra em (Phan sào Nam) thành tựu cho em mà bây giờ kẻ mất, người
còn, hồn trời, phách đất… kẻ bạn đồng chí, đồng sự trong mấy năm ấy, thâm tri em chẳng ai
hơn anh mà thâm tri anh cũng chẳng ai hơn em.
Rõ ràng là một đồng chí khóc một đồng chí và là hạng đồng chí có thể chết cho nhau.
Sự thật, theo tôi thấy, Phan châu Trinh, Huỳnh thúc Kháng ít dự biết gì vê Quang phục Hội đã
đành mà Trần quí Cáp cũng chỉ liên lạc với Nguyễn Thành và làm những công tác nổi, hình
thức, nhưng vì danh vọng ông lớn nên người ta để ý nhiều. Chứ chưa bao giờ ông là yếu nhân
của đảng Phan sào Nam Nguyễn Thành cả.
