Tôi xin bắt đầu với nhà kinh tế học Shenvin Rosen. Vào đầu thập niên
80, ông đã có những bài viết về “kinh tế học của các siêu sao”. Theo nội
dung của một trong những bài viết đó, ông đã thể hiện sự tức giận khi thấy
một vận động viên bóng rổ có thể kiếm được 1,2 triệu đô-la mỗi năm, hay
một ngôi sao truyền hình kiếm được 2 triệu đô-la. Để có khái niệm về mức
độ tập trung ngày càng tăng này - tức là làm cách nào chúng ta di chuyển ra
khỏi Mediocristan, hãy giả sử rằng các ngôi sao truyền hình và ngôi sao thể
thao (thậm chí ở châu Âu) nhận được hợp đồng lúc này, và chỉ sau hai thập
kỷ, chúng đã đáng giá 200 triệu đô-la! Mức cực độ đó (cho đến lúc này) là
vào khoảng gấp 20 lần so với hai mươi năm trước! Theo Rosen, sự bất bình
đẳng này xuất phát từ hiệu ứng thi đấu; người nào hơi “giỏi hơn” một chút
có thể dễ dàng giành lấy tất cả, chẳng để lại gì cho người khác. Sử dụng
một luận cứ ở Chương 3, mọi người sẵn sàng trả 10 đô-la để mua đĩa CD
nhạc của Horowitz hơn là bỏ ra 9,99 đô-la cho một nhạc sĩ dương cầm đang
sống chật vật. Bạn thích bỏ ra 13,99 đô-la để được đọc sách của Kundera
hay 1 đô-la cho một tác giả vô danh nào đó? Vì thế, đây giống như một trận
tranh giải vô địch, nơi mà kẻ thắng lấy hết - và anh ta không phải giành
nhiều chiến thắng.
Nhưng vai trò của may mắn lại thiếu vắng trong luận cứ tuyệt vời của
Rosen. Vấn đề ở đây là khái niệm về “cái tốt hơn” - điều nhấn mạnh đến
các kỹ năng dẫn đến thành công. Các kết quả ngẫu nhiên, hay một tình
huống tùy hứng, cũng có thể giải thích cho thành công, và tạo ra cú hích
ban đầu để dẫn đến kết quả kẻ-thắng-lấy-hết. Một người có thể hơi tiến về
phía trước vì những lý do hoàn toàn ngẫu nhiên; bởi vì muốn bắt chước
nhau nên chúng ta đổ xô làm theo anh ta. Chúng ta đánh giá quá thấp thế
giới lây nhiễm này!
Khi viết những dòng này, tôi đang sử dụng Macintosh của Apple sau
nhiều năm sử dụng các sản phẩm của Microsoft. Công nghệ của Apple tốt
hơn rất nhiều, nhưng các chương trình phần mềm thấp kém hơn lại giành
thắng lợi. Bằng cách nào? May mắn.
Hiệu ứng Matthew
