Giai cấp công nhân, giai cấp tư sản, tầng lớp trí
thức mới
Việc thành lập các doanh nghiệp công nghiệp và thương mại của thực
dân, việc xây dựng đường sắt và các phương tiện giao thông khác đã kéo
theo sự xuất hiện một giai cấp xã hội mới: giai cấp công nhân. Không mạnh
về số lượng như giai cấp công nhân Âu châu, nhưng giai cấp công nhân
Việt Nam không vì thế mà không đóng một vai trò hết sức quan trọng, bới
vì họ có đặc trưng là ra đời trước giai cấp tư sản dân tộc và số phận của họ
gắn chặt với số phận của công cuộc thực dân hóa ngay khi mới ra đời trong
các hầm mỏ, công trường, xí nghiệp họ đã trực tiếp ngay với những thực tế
thuộc địa gay go: đồng lương chết đói, lao động kiệt sức không có giới hạn
và không có một sự đảm bảo nào nhưng họ cũng tiếp xúc với nền công
nghiệp hiện đại.
Đối với những công trình công chính, đặc biệt việc xây dựng đường bộ
và đường sắt, chính quyền thuộc địa trưng dụng nông dân ở tất cả các làng
xã. Khi đã trở thành những ''cu ly'' trên các công trường rồi, họ lao động
trong những điều kiện như ở địa ngục. Một tác giả người Pháp, ông Jean
Ajalbert đã kể lại: ''Việc trưng tập trở thành một kiểu đầy ải được ngụy
trang một cách vụng về các công trình công chính đã đưa từng cộng đồng
nguyên vẹn vào các công trường, từ đây chỉ một bộ phận nhỏ trở về được
mà thôi… Năm 1901, tôi đã đi thăm vùng Lạng Bianc và ở lại đấy trong
nhiều tuần lễ. Nha công chính ở đây do một viên đại úy thiết giáp đại diện.
Số tử vong thật kinh khủng, số gạo ăn chỉ được tiếp tế một cách thất
thường. Trên một đoạn dốc dài 120 km chỉ có một thầy thuốc... ''
Việc xây dựng tuyến đường sắt Hà Nội - Vân Nam phải huy động đến
80.000 con người, đã có 25.000 người bỏ mạng. Hẳn là chưa thể nói đến
một ý thức giai cấp, nhưng ngay từ những ngày đầu những cuộc đấu tranh,
những phong trào chống đối, yêu sách đã xuất hiện trên các công trình này.
