49. Phép xử thế của Trần Nhật Duật
Trần Nhật Duật (1254-1330) là Hoàng tứ thứ sáu của vua đầu triều Trần
là Trần Thái Tông (1225-1258), tước Chiêu Văn Đại vương, làm quan thờ
trải bốn đời vua là Thánh Tông, Nhân Tông, Anh Tông và Minh Tông. Vào
triều, Nhật Duật là Tể tướng, chính sự nhờ ông mà thêm phần rành mạch;
về thái ấp, Nhật Duật là bậc nghiêm cẩn mà nhân từ, phong lưu mà vẫn
liêm khiết, phong hóa một vùng cũng nhờ ông mà thêm phần tốt đẹp. Sách
Đại Việt sử kí toàn thư (bản kỉ, quyển 7, tờ 3b và tờ 4a) có đoạn chép về
ông như sau:
“Ông là người hòa nhã, độ lượng, mừng vui hay giận dữ đều không lộ ra
nét mặt, trong nhà không bao giờ chứa roi để đánh gia nô, nếu có đánh thì
cũng kể rõ tội rồi sau mới đánh. Có lần ông sai gia đồng giữ thuyền, tên
này bị gia đồng của Quốc phụ (chỉ Trần Quốc Chẩn – ND) đánh. Có người
đến mách, ông hỏi: -Có chết không?
Người đó trả lời: -Chỉ bị thương thôi.
Ông nói: -Không chết thì thôi, mách làm gì?
Lại có người kiện thị tì của ông với Quốc phụ, Quốc phụ sai gia đồng tới
bắt. Người thị tì chạy vào trong phủ, người đi bắt đuổi đến nhà giữa, bắt
trói ầm ĩ. Phu nhân khóc lóc nói với ông: -Ân chúa là Tể tướng, Bình
Chương (chỉ Trần Quốc Chẩn) cũng là Tể tướng. Vì ân chúa nhân từ, nhu
nhược, nên người ta mới coi khinh đến nước này.
Nhật Duật vẫn ung dung không nói, xong, chậm rãi sai người ra bảo kẻ
thị tì rằng: -Mày cứ ra đi, ở đâu cũng đều có phép nước cả”.
Lời bàn
Làm cho tướng giặc hung hãn phải khiếp sợ như ông từng làm mới là
khó, chứ làm cho đám gia nô thân phận thấp hèn phải khiếp sợ thì có khó
gì. Nhà Nhật Duật không chứa roi, ấy là bởi ông muốn chí nhân với thiên
hạ. Không chấp nhất sụ vụn vặt, ấy cũng là phép xử thường của đấng đại
trượng phu. Nhật Duật ung dung nên giữ được hòa khí, trong thì cốt nhục
