Theo lệ cũ, sứ Nguyên sang phải sai người biết tiếng để phiên dịch. Tể
tướng không được nói chuyện trực tiếp với họ, làm thế để lỡ có gì sai sót
thì đổ lỗi cho người phiên dịch. Nhật Duật thì không thế. Tiếp sứ Nguyên,
ông thường nói chuyện thẳng với họ mà không mượn người phiên dịch.
Khi sứ xong việc, về nơi nghỉ ngơi thì dắt tay cùng về, ngồi uống rượu vui
vẻ như bạn quen biết. Sứ Nguyên hỏi ông: “Ông là người Chân Định (vùng
thuộc tỉnh Hà Bắc cua Trung Quốc ngày nay – ND) tới làm quan ở đây chớ
gì?”. Nhật Duật ra sức cãi lại nhưng họ vẫn không tin, có lẽ vì hình dáng và
tiếng nói của ông giống người Chân Định”.
Lời bàn
Ai từng học ngoại ngữ mới biết học ngoại ngữ khó như thế nào. Học một
lúc thông thạo cả tiếng Trung Quốc, tiếng Mông Cổ, tiếng Chăm, tiếng
Tumasik, tiếng các dân tộc ít người… như Trần Nhật Duật lại càng khó
hơn. Học đến độ nói tiếng nước ngoài chẳng khác gì người nước ngoài,
khiến không thể tin đó là người Việt học thông thạo đến độ có thể từ tiếng
nước này mà suy đoán đúng được tiếng của nước khác cùng một ngữ hệ, thì
cổ kim chẳng mấy ai được như Nhật Duật.
Tước Đại vương, chức Tể tướng, giàu không ai bằng ông, sang cũng
chẳng ai bằng ông, và bận quốc gia đại sự chắc cũng chẳng mấy ai như
ông, vậy mà ông vẫn ham học dám học và học giỏi. Điều cần nói thêm là
Nhật Duật sống rất nghệ sĩ, trong nhà không lúc nào dứt tiếng đàn ca. Đọc
sử, có người hỏi rằng: Nhật Duật học vào lúc nào mà giỏi thế. Ôi, cái sai
khó sửa đã chứa đựng ngay trong câu hỏi này. Ở đời, chỉ nên hỏi nhau là
học như thế nào chớ đừng bao giờ hỏi là học vào lúc nào. Tạo hóa có cho ai
thêm riêng một giờ trong một ngày đâu.
