hết hòm xiểng mang về. Mở ra, thấy không có thư, lại sai võ sĩ tới đốt hết
cả nơi trọ. (Nguyễn) Hoàng tin như thế là mọi giấy tờ đều bị lửa thiêu hết
rồi. Hôm sau, (Nguyễn) Hoàng thân hành dẫn tướng tá, chỉnh đốn voi ngựa
và nghi vệ ra đón. Bấy giờ, thấy Lê Nghĩa Trạch hai tay bưng thư đi đến,
(Nguyễn Hoàng) lấy làm kinh ngạc, nói với tướng tá của mình rằng: -Trời
sinh ra bậc chủ tướng, triều đình có người giỏi.
Từ đấy (Nguyễn Hoàng) không còn có ý ngấp nghé gì nữa”.
Lời bàn
Nói chung là không ai muốn, và cũng không ai có thể phủ nhận vai trò
của Nguyễn Hoàng trong việc khai mở dòng chúa Nguyễn và trong quá
trình xây dựng xứ Đàng Trong
. Tuy nhiên, đặt trong mối quan hệ xung
đột phức tạp của xã hội đương thời, nếu đứng ở một góc độ nào đấy, cũng
có thể nói Nguyễn Hoàng là một nghịch thần. Bản thân Nguyễn Hoàng
cũng tự thấy, ông đã làm điều trái ý vua Lê – chúa Trịnh. Đối đầu bằng vũ
lực thì chưa thể, nhưng quyết tâm bứt ra khỏi vòng cương tỏa của vua Lê –
chúa Trịnh thì đã rõ lắm rồi.
Phận sự của Lê Nghĩa Trạch là phải chuyển đạt cho bằng được bức thư
của chúa Trịnh Tùng tới Nguyễn Hoàng, bởi đó là bức thư nói rõ lập trường
của chúa Trịnh Tùng, để ít ra là cũng làm cho tay chân của Nguyễn Hoàng
biết mà suy nghĩ. Công việc mới khó làm sao. Lê Nghĩa Trạch khen
Nguyễn Hoàng là bậc túc trí đa mưu, nhưng xem ra, Lê Nghĩa Trạch cũng
đáng được coi là người đa mưu túc trí. Ông biết giữ cái gì cần phải giữ
nhất; và ông đã thành công. Ở đời, đôi khi chỉ hơn nhau ở chỗ nên giữ cái
gì nhất thiết phải giữ như thế mà thôi. Kẻ đa mưu gặp kẻ đa mưu, thói
thường thiên cổ vẫn là vậy, song xem suốt hành trạng của hai người, thật
khó mà nói rằng, Nguyễn Hoàng cũng tương đương hoặc giả là thua kém
Lê Nghĩa Trạch, dẫu trong trường hợp cụ thể này, Nguyễn Hoàng đã thua.
Chim ưng cũng có khi bay thấp hơn chim sẻ, nhưng, phàm đã là chim sẻ thì
chẳng bao giờ bay cao hơn chim ưng.
Sử chép: “Từ đấy Nguyễn Hoàng không còn có ý ngấp nghé gì nữa”.
Thế là nhầm. Voi chưa cất tiếng, không có nghĩa là voi không dám gầm.
