Trong đống tài liệu cũ nằm bắt bụi trong những kho lưu trữ, anh tìm
ra, chép lại không phải tất cả, mà gạn lọc lấy những cái cần thiết, những cái
thiên hạ chưa biết hoặc ít biết, thành ra những cái vốn đã cũ mà vẫn thấy
mới là vậy.
Nhưng Sơn Nam không chỉ có những trang khảo luận mà còn có nhiều
truyện ngắn, mà một tuyển tập được nhiều người biết đến, có cái tên khá
tiêu biểu: Hương Rừng Cà Mau. Cà Mau vùng đất cuối cùng của Tổ Quốc,
được kể lại vào cái thời kỳ mà phần lớn diện tích của nó còn là rừng với đủ
thú dữ và hiểm nguy nhưng lại đầy hương sắc vì con người miền Nam đã
tới đó sinh cơ lập nghiệp.
Về người nông dân miền Nam, đặc biệt là miền Tây, từ Hà Tiên tới
mũi Càm Mau, tức là miền đất được khai phá sau cùng. Vì đi tới đây sau
cùng, những người khai phá này đã tới những vùng khỉ ho cò gáy nhứt,
trước họ không ai thèm làm. Rừng sâu, nước độc, rắn rết hùm beo. Nhưng
không thể lùi được vì không còn đất sống nữa người ta mới phải lang bạt
tới đây.
Muốn tồn tại, muốn sống sót được trong hoàn cảnh đặc biệt khó khăn
như vậy, con người phải có một sức mạnh tinh thần đáng kể. Không được
sự giúp đỡ nào của chính quyền lúc bấy giờ mà còn bị áp bức bóc lột nặng
nề, những người phải rời bỏ quê quán tới xứ này phải sớm biết đùm bọc lấy
nhau. Sức mạnh tinh thần đó không bắt nguồn từ kinh sách của thánh hiền
vì phần lớn những người đi khẩn hoang đều thất học. Ðó là những giá trị
tinh thần của dân tộc mà người ta mang từ nơi chôn nhau cắt rún tới đây và
được phát triển lên trong hoàn cảnh đấu tranh mới, đặc biệt là trong cuộc
đấu tranh chống lại thiên nhiên còn thù địch với con ngưòi và chống lại
những thế lực áp bức bóc lột cũng thù địch với con người không kém.
Giá trị tinh thần nổi bật trong cuộc đấu tranh này là tình nghĩa giai cấp
của những người nghèo, bắt buộc phải xa xứ mà tới đây, cùng nhau lập quê
hương mới, nơi ca dao còn ghi lại:
Cà Mau khỉ khọt trên bưng,
Dưới sông sấu lội, trên rừng cọp um.
Hoặc:
