Truyện Trinh thử là một tập thơ chữ Nôm gồm 850 câu mà tác giả là
một nho sĩ đồng thời với Hồ Quý Ly: Trần triều xử sĩ Hồ Huyền Qui.
Qua truyện ngụ ngôn kể tình cảnh của một con chuột bạch góa chồng,
tác giả đã lên án Hồ Quý Ly là một tay gian tà, chỉ chực kéo người
trung trinh vào bằng đảng của mình để tạo vây cánh làm lợi cho mình.
Dưới ngòi bút đại biểu cho tâm trạng chung của giới nho sĩ đương thời
ấy, Hồ Quý Ly bị mô tả là ếch ngồi đáy giếng, nịnh thần, đa nghi, vô
ân, tham lam, phản bội, sâu dân mọt nước, ích kỷ, vô ích cho xã hội...
“Nàng nghe chàng nói nhỏ to,
Bây giờ mới kể sự Hồ Quý Ly:
Làm người mang tính hồ nghi,
Thấy người cốt ngạnh
vẫy vùng ếch giếng tự kiêu,
Tham lam chẳng khác Lý Miêu đời Đường.
Bệ rồng gác phượng tấc gang,
Quên lòng khuyển mã, toan đường dong thân.
Nỡ làm đố quốc
hại dân,
Những phần ích kỷ nào phần ích ai?
Rồi ra động đất chuyển trời,
Bây giờ có lẽ đứng ngồi làm thinh (...)”
Rõ ràng công cuộc cải cách của Hồ Quý Ly chưa có đủ điều kiện
thời gian để phát huy tác dụng, chưa thấy đem lại lợi ích thiết thực cho
quần chúng nhân dân. Trong khi đó, do chưa vận động được các tầng
lớp nhân dân hiểu biết và ủng hộ cải cách, lại kiên quyết tiến hành cải
cách bằng bạo lực thì bao nhiêu nhiệt tinh của họ Hồ chẳng khác chi
hành động của kẻ liều lĩnh, táo tợn, chỉ có “mua thù chuốc oán” mà
thôi.
Đó là nguyên nhân thất bại chủ yếu của Hồ Quý Ly và nhà Hồ.
