nổi dậy. Người Pháp điều chỉnh đôi chút trong hiệp định là sợ dân Nam
chống đối. Họ cho vua quan được sống trong sự che chở của họ để đổi lấy
việc họ đàn áp sĩ dân. Vua quan có chút tự cường tự trọng thì không được
phép để cho kẻ thù dắt mũi. Xưa mấy cuộc chống xâm lăng thời Trần, thời
Lê nổ ra, từ yếu lên mạnh, nay cần phải noi theo. Đất nước nguy vong có
thể trở lại sinh tồn. Sĩ dân có thể phẫn uất mà thêm dũng mãnh, chuyển bại
thành thắng... Nếu bất hạnh không thành công thì giữ được cái danh cái tiết,
như Đặng Dung mài kiếm dưới trăng, chống quân Minh với nỗi niềm
"Quốc thù vị báo đầu tiên bạch" (thù nước chưa báo, đầu đã bạc). Phải hành
động mạnh hơn để người đời sau khỏi phỉ báng là bó tay hàng giặc. Phải
hành động, nếu chưa thành đạt thì cũng tạo được cái nền để người đời sau
làm tiếp...
Chiếc đồng hồ tích tắc ở góc án thư nhắc ông chủ của nó là đêm đã
khuya. Nó cũng khiến ông nhớ đó là món quà của Khâm sứ Pháp biếu quan
Phụ chính Nam triều. Viên sứ ấy đã dùng bao nhiêu món quà quý hiếm từ
phương Tây đem đến đây biếu tặng, nhằm mua chuộc Hiệp Hòa và Trần
Tiễn Thành. Bây giờ sẽ đến lượt ai. Thề với tôn miếu xã tắc là Thuyết
không để kẻ thù mua chuộc. Thuyết quyết làm cái việc lâu nay đã nghĩ
nhưng chưa được vua cho làm, là động viên toàn quốc chống Pháp. Ông
trách mình quá chậm trong việc củng cố binh lực. Xa hơn, ông trách vua
Tự Đức đã không nghe lời điều trần của Nguyễn Trường Tộ: "Phải khẩn
cấp chăm lo việc võ bị, phát dương tinh thần tướng sĩ, rèn luyện quân lính
ngay tại các tỉnh để đánh giỏi bắn trúng; mời huấn luận viên nước ngoài
đến cùng võ quan trong nước giảng dạy cho quân lính; tổ chức cả thủy
quân lẫn lục quân". Lời điều trần ấy đã có từ hai mươi lăm năm trước đây
nhưng vua không cho thực hành. Binh lực ngày nay vẫn súng thần công
nạp đạn từ phía trước, vẫn súng trường từ cái thuở Tây sang giúp vua Gia
Long, và gươm đao, giáo mác. Trong khi quân Pháp có tàu chiến, đại bác
và súng trường kiểu mới. Quân ta luyện tập ít, trang bị kém, ra trận luôn bị
hỏa lực đối phương áp đảo, dễ bạc nhược tinh thần...
