nước ngoài, cũng có những tiến bộ đáng kể. Ngành thương mại tiến hành
với các thuộc địa của hai nước đó được tiến hành bằng các phương tiện
chuyên chở của hai nước đó, và ngành ngoại thương đó lớn hơn rất nhiều,
vì các thuộc địa của họ rất giàu có và rộng lớn. Nhưng ngành ngoại thương
đó không có xưởng sản xuất hàng hóa bán ở các nước xa, và phần lớn đất
đai ở các hai nước này còn bỏ hoang chưa được khai thác. Ngành ngoại
thương Bồ Đào Nha có từ lâu đời hơn so với bất kỳ nước lớn nào khác ở
Châu Âu, trước nước Ý.
Nước Ý là nước duy nhất ở Châu Âu có đất đai được trồng trọt và cải
tạo tốt nhờ có ngành ngoại thương và các xưởng sản xuất hàng bán ở các
nơi xa. Trước cuộc xâm lược của Charles VIII, theo Guicciardin, Ý đã được
trồng trọt ở khắp mọi nơi trên toàn quốc, kể cả các vùng đồi núi cằn cỗi
nhất, cũng như các vùng đồng bằng mầu mỡ và phì nhiêu nhất. Đó là do lợi
thế của nước này lúc đó lại chia cắt thành nhiều nước độc lập nhỏ, và do đó
có thể đã đóng góp không nhỏ vào công cuộc phát triển nông nghiệp chung.
Bất kể ý kiến nêu trên của một trong những nhà sử học cận đại sáng suốt và
thận trọng nhất, có thể thừa nhận là nước Ý vào thời đó đã không có một
nền nông nghiệp phát triển hơn nước Anh ngày nay.
Tuy nhiên, số vốn mà bất kỳ nước nào dành được bằng công việc buôn
bán và chế tạo hàng hóa chỉ là tài sản khá bấp bênh và không có gì chắc cả
chừng nào một phần số tiền đó chưa được dùng một cách vững chắc vào
công việc trồng trọt và cải tạo đất đai. Người ta thường nói rất đúng rằng
một lái buôn không nhất thiết phải là công dân của một nước riêng biệt nào
cả. Nơi anh ta tiến hành công việc buôn bán không quan trọng lắm đối với
anh ta, và nếu cảm thấy chán ngán, anh ta tức thì chuyển số vốn cùng với
tất cả các thứ hàng hóa từ nước này sang nước khác. Số vốn của anh ta
không thể nói chắc là thuộc về một nước nào đó trừ khi số vốn đó nằm rải
rác khắp mọi nơi ở nước đó dưới dạng các dinh cơ đồ sộ hoặc đất đai đã
được cải tạo và nâng cấp. Ngày nay, không còn dấu vết gì về sự giàu sang
phú quý lớn lao mà trước kia phần lớn các thành phố của người Hán đã có,
trừ khi đọc những trang lịch sử tối mù thuộc thế kỷ thứ 13 và 14. Ngay cả
địa điểm của một vài thành phố đó cũng không còn được biết rõ ràng là ở
