X
Lần theo dấu vết của các ảnh hưởng là địa hạt bất trắc nhất trong nghiên
cứu lịch sử tư tưởng, và trong chương cuối này chúng ta đã trót vượt qua
những quy tắc cẩn trọng của lĩnh vực này nhiều lần đến mức chúng ta chỉ
thực hiện lướt qua công việc này ở đây. Nhưng vì lộ trình kì lạ của ảnh
hưởng của Comte có ý nghĩa vô cùng quan trọng để chúng ta hiểu được lịch
sử trí tuệ của thế kỉ XIX, và nguyên nhân của quá nhiều quan niệm sai lầm
vẫn thịnh hành về vai trò của ông, đến mức chúng ta không thể không nói
thêm vài lời về lộ trình này. Tại Pháp, như chúng ta đã thấy, ảnh hưởng trực
tiếp của Comte đối với những nhà tư tưởng quan trọng là rất ít. Nhưng, như
J. S. Mill chỉ ra, “luận thuyết vĩ đại của M. Comte hầu như không được
nhắc đến trong tàng thư hay nền phê bình Pháp, trong khi nó đã có chỗ
đứng vững chắc trong tâm trí của nhiều sinh viên và nhà tư tưởng Anh”.
Chính ảnh hưởng này đối với bản thân Mill và một số nhà tư tưởng hàng
đầu khác của Anh đã trở thành nhân tố quyết định tạo nên tác động của
Comte lên tư tưởng châu Âu
. Chính Mill, trong cuốn thứ sáu của tác
phẩm Logic, tác phẩm nói về phương pháp của các ngành khoa học luân lí,
đã vượt trên cả vai trò người diễn giải học thuyết của Comte. Triết gia
George Lewes và George Eliot là hai trong số những môn đồ Anh nổi tiếng
của Comte. Và không gì có thể tiêu biểu cho ảnh hưởng lớn lao của Comte
đối với nước Anh hơn là việc chính Quý cô Martineau, trong những năm
tuổi trẻ đã từng là người truyền bá trung thành và thành công nhất kinh tế
học của Ricardo, sau này không chỉ trở thành dịch giả và người cô đọng
khéo léo nhất các tác phẩm của Comte, mà còn là môn đồ nhiệt tình nhất
của ông. Cũng quan trọng gần như ngang bằng với bản thân Mill trong việc
truyền bá trong giới nghiên cứu các quan điểm thực chứng về các hiện
tượng xã hội là việc các quan điểm này được tiếp nhận bởi nhà sử học H. T.
