một phát biểu mà sau này đã trở thành một tư tưởng được ngành xã hội học
thực chứng yêu thích, rằng đối với một nhà quan sát thì những hiện tượng
tự nhiên và xã hội đều mang cùng một bản chất, bởi lẽ “một kẻ xa lạ đối
với loài người chúng ta sẽ tìm hiểu xã hội con người giống như cách chúng
ta làm với xã hội của loài hải li hay loài ong”. Và mặc dù thừa nhận rằng
đây là một giả tưởng phi thực tế bởi lẽ “bản thân nhà quan sát cũng là một
bộ phận của thế giới con người”, ông ta vẫn liên tục hô hào các học giả
“đưa triết lí và phương pháp của khoa học tự nhiên vào các ngành khoa học
luân lí”.
Tuy nhiên, những gợi ý có ảnh hưởng sâu mạnh nhất của ông lại xuất
hiện trong tác phẩm Sketch of a Historical Picture of the Progress of the
Human Mind [Phác thảo một bức tranh lịch sử về quá trình phát triển của
tâm trí con người], chúc thư (testament) nổi tiếng của thế kỉ XVIII như nó
từng được đặt tên. Trong chúc thư này, sự lạc quan không giới hạn của thời
đại đã tìm được sự thể hiện cuối cùng và vĩ đại nhất của nó. Trong khi xem
xét lại tiến trình phát triển của con người dưới một dàn ý đồ sộ, ông ta đã
hình tượng ra một ngành khoa học mà sau này có thể tiên đoán, làm tăng
tốc, và điều chỉnh tiến trình phát triển tương lai của loài người. Nhưng để
thiết lập được những quy luật cho phép chúng ta dự đoán được tương lai,
lịch sử phải không còn là lịch sử của những cá nhân mà phải trở thành lịch
sử của quần chúng, và đồng thời nó cũng không còn chỉ là bản ghi chép
những thực tế đơn lẻ mà phải dựa trên một sự quan sát có hệ thống. Tại sao
nỗ lực dựa vào những kết quả nghiên cứu lịch sử của nhân loại để vẽ nên
một bức tranh về số phận tương lai của nó lại bị xem là hão huyền? “Nền
tảng duy nhất của tri thức khoa học là tư tưởng cho rằng những quy luật
chung, đã được tìm ra hay vẫn còn ẩn khuất, vốn chi phối những hiện tượng
trong vũ trụ là tất yếu và không đổi; và tại sao nguyên tắc này lại ít đúng
đối với những lĩnh vực trí tuệ và đạo đức của con người hơn là đối với
những hiện tượng khác của thiên nhiên?”
. Đúng thế, ý tưởng về những
quy luật tự nhiên của sự phát triển lịch sử và quan điểm theo tập thể luận đã
được khai sinh. Đấy không chỉ như là những gợi ý táo bạo. Chúng còn phát
