tượng thuần túy” và toàn bộ xã hội là một sinh vật tập thể đơn nhất, ông tất
yếu bị dẫn dắt đến phần lớn những nét đặc trưng của một quan điểm toàn trị
về xã hội.
Việc tất cả những điều này về sau trở thành một tôn giáo mới của nhân
loại với đầy đủ sự sùng kính không nằm trong nội dung bàn luận của chúng
ta. Không cần phải nói thêm rằng Comte, một người hoàn toàn xa lạ với
điều đáng được sùng kính thực sự duy nhất của loài người - sự bao dung
(điều mà ông sẽ chỉ thừa nhận trong những vấn đề không quan trọng và
không chắc chắn), không phải là loại người quan tâm nhiều đến ý tưởng đó,
một ý tưởng mà bản thân nó cũng có chút gì đó vĩ đại. Cuối cùng, chúng ta
không thể tổng kết giai đoạn cuối trong tư tưởng của Comte tốt hơn câu nói
dí dỏm nổi tiếng của Thomas Huxley, người đã mô tả nó như là “đạo Cơ
Đốc trừ đi đạo Thiên Chúa”.
