Nếu không có sự ảnh hưởng của phong cách Balzac thì bản Tuyên ngôn kia
của Mác đã không thành công với số lượng người đọc lớn như vậy. Một sự
ngược đời đúng không? Bởi vì Balzac không phải là người theo chủ nghĩa
Mác, và mặc dù ông ấy là một trong những tiểu thuyết gia đầu tiên phê bình
giai cấp tư sản đang ngày càng lớn mạnh trong xã hội, nhưng ông ấy vốn là
người theo chủ nghĩa quân chủ. Mong muốn lớn nhất của ông ấy là được
nổi tiếng, được đứng vào hàng quý tộc - mặc dù nếu sống nhờ vào số tiền
nhuận bút được trả thì có lẽ ông ấy sẽ chết đói. Đó là ước mơ lớn trong
cuộc đời của Balzac và nó không liên quan gì đến những giá trị văn học cả,
bởi vì rõ ràng Balzac - cùng với Dostoyevsky, Tolstoy, Galdos
[353]
, và
Victor Hugo - là một trong những tiểu thuyết gia châu Âu thế kỷ thứ 19 mà
tôi ngưỡng mộ nhất.
Ông còn ngưỡng mộ một tiểu thuyết gia người Pháp khác là
Romain Rolland [354] đúng không?
Một tác giả tuyệt vời. Romain Rolland là người theo chủ nghĩa nhân
văn, yêu chuộng hoà bình cao cả, và giọng văn của ông ấy không thể lẫn
vào đâu được, ông ấy gặp Gandhi và trở thành người lãnh đạo phong trào
chống bạo lực; ông ấy phản đối cuộc chiến tranh thế giới thứ nhất, ông ấy
bảo vệ nhà nước Liên Xô mói nổi lên. Romain Rolland rất yêu âm nhạc. Tôi
đã đọc trọn bộ mười tập cuốn Jean Christophe của ông ấy. Đúng là một kiệt
tác. Câu chuyện là sự minh chứng về loài người, bài học về tính nhân văn.
Thật đáng xấu hổ là bây giờ không còn nhiều người nhớ đến ông ấy. Ngay
cả ở Pháp người ta cũng không mấy quan tâm đến tác phẩm của ông ấy nữa.
Không, ngày nay người ta không còn đọc nhiều các tác phẩm của
ông ấy. Vì ông rất quan tâm đến các sách viết về lịch sử, tôi muốn hỏi
ông có biết nhiều về các nhà lịch sử Pháp thời cách mạng Pháp không?
Tôi có đọc cuốn Lịch sử chủ nghĩa xã hội của Cách mạng Pháp của
tác giả Jean Jaures, lãnh tụ vĩ đại của phong trào cánh tả Pháp bị giết ngay
trước thềm cuộc chiến thế giới thứ nhất
[355]
. Còn một cuốn khác viết về
lịch sử cuộc Cách mạng Pháp. Tôi còn nhớ tôi đã đọc cuốn đó trong thời
