ĐẠI NAM LIỆT TRUYỆN - TẬP 3 - Trang 234

là Thục được hiển vinh tặng hàm Thị độc; Thục đỗ Cử nhân, làm quan đến
Bố chính Hà Nội.
Hoàng Kim Sán
Tên tự là Đĩnh Chính. Tiên tổ là người huyện Đồng Xuân tỉnh Phú Yên, sau
dời đến Quảng Bình, làm nhà ở huyện Phong Lộc, đời đời có âm đức,
truyền đến Văn Hoán, thời Hiếu Vũ Hoàng đế, lấy văn học nổi tiếng, vời
vào làm văn chức ở Đông Cung. Sau lánh loạn Tây Sơn nên ở ẩn dạy học
trò, sĩ tử nhiều người theo học. Kim Sán là con thứ hai của Văn Hoán. Khi
còn bé đĩnh ngộ, lên 5 tuổi, bèn cho theo cha đi dạy học. Mỗi khi thấy sách
của các học trò, tất hỏi từng chữ từng câu. Có người chỉ bảo thì đọc một lần
liền nhớ ngay. Văn Hoán biết là ham học, liền cho đọc sách; lên 10 tuổi có
thể làm được văn. Chỗ ở có núi Bút Sơn, Văn Hoán từng hội các người sĩ
phu có tiếng đến đề vịnh. Kim Sán hầu ở bên, cũng làm thành bài họa. Có
câu rằng: "Vị dư thủ thự thiên môn bảng (vì ta viết lên đầu bảng cửa trời)",
mọi người ngồi đấy đều khen cả. Trong chiếu ấy có một người họ Ngô
không khen, lại đem câu "Tịch thưởng trân" (160) làm đầu đề để cho khó
làm. Kim Sán cầm bút làm xong ngay, có câu rằng:
Phiên âm: Thúc Bạch (161) nhất tòng nham huyệt bí. Cao Quỳ tọa thượng
triển kinh nhân" (nghĩa là bó lụa vẻ vang đến chỗ hang núi, sẽ như các ông
Cao Quỳ ngồi đấy mà thi thố).
Mọi người đều phục là sớm có trí tuệ. Tới khi 20 tuổi, Văn Hoán đã tuổi
già, đem học trò vẫn dạy trao cho, Kim Sán không từ chối được. Rồi ngày
đêm dùi mài, nghiệp học cả tiến lên.
Năm Tân Dậu (1801) Thế Tổ Cao Hoàng Đế lấy lại kinh thành Phú Xuân,
Văn Hoán nghe thấy, bảo Kim Sán rằng: ta sở dĩ lẫn lút ở nơi vườn rậm, ở
lẫn với người đánh cá, người kiếm củi, là đợi có ngày nay. Nay ta già rồi,
ngươi phải cố gắng đấy. Bấy giờ Kim Sán mới có chí đỗ ra làm quan.
Kịp khi vua ngự đi cửa ải Quảng Bình, Kim Sán tỏ 5 điều nên làm, đã toan
đem dâng, rồi vì ở nhà để tang nên không dâng nữa. Gia Long năm thứ 3,
vì quan địa phương chọn cử ông hạch được trúng bổ làm Thự Tri huyện Lệ
Thủy, ông làm quan thanh đạm, vẫn như lúc hàn vi, lại dân tin yêu, chuyển
làm Thiêm sự bộ Lễ, ra làm Cai bạ trấn Bình Hòa, đi đến đâu có tiếng là