Lê. Đến khi vua Lê lên ngôi ở Ai Lao, mới chép thành niên hiệu chính
thống, cốt làm rõ danh phận vua tôi và sửa lại giềng mối lớn đó. Bấy giờ họ
Mạc đã lấy được cả nước mà không coi là chính thống để ghi chép lại là cớ
làm sao? Vì họ Mạc là bề tôi. Vua Lê tuy lên ngôi ở bên ngoài, ẩn náu ở
nước láng giềng, không có lấy một tấc đất, một người dân, nhưng vẫn ghi
thành kỷ chính thống là cớ làm sao? Vì họ Lê là vua vậy! Nhưng xét người
xưa đã có câu: Thiên hạ không phải [78b] là thiên hạ của một người. Từ
xưa, Viêm Đế bắt đầu phong nước Nam đến nay, vua hiền chúa giỏi các
đời, người thì đánh dẹp mà thôn tính cả nước, người thì truyền lại cho đời
sau giữ ngôi, đều là nối đời làm vua cả.
Vì có vị hiệu nên mới ghi thành kỷ chính thống, như là Bản kỷ, Chính kỷ,
Tiền kỷ, Hậu kỷ, Trung kỷ, Mạt kỷ đều thuận cả thôi. Còn như kẻ bội
nghịch cướp ngôi, giết vua rồi miễn cưỡng tự lập, thì dẫu có xưng danh
hiệu, cũng đều là danh bất chính lời không thuận cả, thì chép thành kỷ phụ,
đều là nghịch cả thôi. Từ Triệu Việt Vương nổi lên, thì vốn là bề tôi của Lý
Nam Đế. Nối Nam Đế mà lấy được nước, rồi sau mới lên ngôi, xưng
vương, là [79a] bề tôi mà có thể thay vua trị nước, nhưng thế là thuận. Đinh
Tiên Hoàng dẹp loạn mười hai sứ quân mà lấy cả nước, Thiếu Đế hèn yếu
không chống được giặc, đem việc nước trao cả cho đại tướng Lê Hoàn, rồi
Lê Hoàn được bà hoàng hậu của vua Đinh truyền ngôi cho
mà có thiên hạ, thế là thuận. Rồi đến nhà Lý thay nhà Lê, nhà Trần thay nhà
Lý để làm vua cũng đều là thuận cả. Thế thì bốn vua Triệu, Lê, Lý,
Trần
2385
đều nhân lúc trong nước không người làm chủ, hoặc vì các quan
nài xin, hoặc do vua đàn bà nhường ngôi, nhưng trong nước tôn phục, trời
cho người theo mà có thiên hạ, đều là thuận theo lẽ phải mà làm vậy. Còn
như họ Mạc thì không như thế.
Cứ xem mọi việc làm của Đăng Dung chẳng qua là một viên đại thần của
nhà Lê, đương lúc nhà Lê vua yếu, tôi mạnh [79b], nếu hắn biết noi theo
các bậc tôi giỏi, tướng hiền đời xưa, phò chúa, giúp dân như Y Doãn giúp
Thái Giáp, Chu Công giúp Thành Vương thì công lớn huy hoàng ấy còn
đáng ca ngợi.
