suốt đời thật thà ngay thẳng, gìn giữ nếp xưa. Khi dạy dỗ con cái ông
thường khuyên con đừng bôi nhọ lương tâm, sang hèn đều do số mệnh.
Nếu gặp vận may, được trị dân, thì không những phải trong sạch, có tiết
tháo nghiêm khắc nhưng lại phải ôn hòa thận trọng, vừa nhã nhặn phải vừa
thật thà chất phác. Thủy Nguyên luôn luôn ghi nhớ lời cha dạy. Năm ông
hơn ba mươi tuổi thì cha qua đời, rồi sau đó vợ chết. Hoàn cảnh ông rất khó
khăn, nhưng rất may ông được nhập học. Ông cố gắng học hành chẳng
quản nắng mưa, rét mướt. Trên tường ông đã dán bốn điều để răn mình đó
là:
Không dạy học, không uống rượu
Không gặp quan, không kết bạn.
Cát Thủy Nguyên, một thân một mình đóng cửa tuyệt giao, ăn đói mặc rét,
đọc sách suốt ngày. Thời gian trôi đi rất nhanh, mới thoáng qua mà ông đã
hơn bốn mươi, cuộc sống vẫn nghèo túng. Người ta khuyên ông hãy xé bốn
điều răn mình, thích ứng với cuộc đời thì sẽ không bị thiệt thòi. Song ông
vẫn không thay đổi, và nói rằng giữ mình như thế mới thực là có ích. Người
ta lại hỏi ông có ích ở chỗ nào? Thuỷ Nguyên nói:
- Thầy nghiêm, đạo được tôn trọng, thì mình mới giữ được thể diện. Tôi
thấy những tiên sinh ngày nay theo đòi đèn sách đều vị kỉ. Kẻ chơi bời dâm
đãng, lại tự cho mình là người thầy hướng dẫn người. Họ đều là những
người lòng dạ xấu xa, đạo đức hư hỏng. Tôi một đời nghiêm túc chăm chỉ
học hành, sao lại kết bè kết đảng với họ được! Còn như ăn uống tiệc tùng,
mới nghe thấy tôi đã chán ngán. Trên đời, việc này ai ai cũng mong muốn,
song đối với tôi, nó chẳng có chút hứng thú nào, bởi vì những người không
hiểu biết rất đông, đến đó có ích lợi gì đâu! Những người đang làm việc ở
phủ quan, đều xuất thân từ tú tài. Đến khi được làm quan thì ăn uống bê
tha, họ thấy tú tài như chiếc gai trước mắt. Tôi vô cùng khinh bỉ loại quan
như thế, hạng người như thế có đáng gặp hay không? Nếu nói, nay kết bè
mai kết bạn, thì đây là một việc hết sức vô bổ. Người xưa nói: "Tú tài như
cô gái trinh tiết". Gái trinh không thể thân quen với người này, người khác.
