lập, là thực tại duy nhất, từ đó cường điệu tính năng động của ý thức đến mức coi ý thức
sinh ra vật chất chứ không phải là sự phản ánh của vật chất. Còn các nhà triết học duy
vật đều thừa nhận vật chất tồn tại khách quan và ý thức là sự phản ánh sự vật đó. Tuy
nhiên, do ảnh hưởng bởi quan niệm siêu hình - máy móc nên họ đã coi ý thức là sự phản
ánh sự vật một cách thụ động, giản đơn, máy móc, mà không thấy được tính năng động
sáng tạo của ý thức, tính biện chứng của quá trình phản ánh.
Khác với các quan điểm trên, chủ nghĩa duy vật biện chứng dựa trên cơ sở lý luận
phản ánh: về bản chất, coi ý thức là sự phản ánh hiện thực khách quan vào trong bộ óc
con người một cách năng động, sáng tạo; ý thức là hình ảnh chủ quan của thế giới
khách quan.
Để hiểu bản chất của ý thức, trước hết, chúng ta thừa nhận cả vật chất và ý thức
nhưng giữa chúng có sự khác nhau mang tính đối lập. ý thức là sự phản ánh, là cái phản
ánh; còn vật chất là cái được phản ánh. Cái được phản ánh - tức là vật chất - tồn tại
khách quan, ở ngoài và độc lập với cái phản ánh tức là ý thức. Cái phản ánh - tức ý thức
- là hiện thực chủ quan, là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan, lấy cái khách
quan làm tiền đề, bị cái khách quan quy định, nó không có tính vật chất. Vì vậy không
thể đồng nhất, hoặc tách rời cái được phản ánh - tức vật chất, với cái phản ánh - tức ý
thức. Nếu coi cái phản ánh - tức ý thức - là hiện tượng vật chất thì sẽ lẫn lộn giữa cái
được phản ánh và cái phản ánh - tức lẫn lộn giữa vật chất và ý thức, làm mất ý nghĩa
của đối lập giữa vật chất và ý thức, từ đó dẫn đến làm mất đi sự đối lập giữa chủ nghĩa
duy vật và chủ nghĩa duy tâm.
Thứ hai, khi nói cái phản ánh - tức ý thức - là hình ảnh chủ quan của thế giới
khách quan, thì đó không phải là hình ảnh vật lý hay hình ảnh tâm lý động vật về sự vật.
ý thức là của con người, mà con người là một thực thể xã hội năng động sáng tạo. ý thức
ra đời trong quá trình con người hoạt động cải tạo thế giới, cho nên ý thức con người
mang tính năng động, sáng tạo lại hiện thực theo nhu cầu thực tiễn xã hội. Theo C.Mác,
ý thức "chẳng qua chỉ là vật chất được đem chuyển vào trong đầu óc con người và được
cải biến đi trong đó"
1
Tính sáng tạo của ý thức thể hiện ra rất phong phú. Trên cơ sở những cái đã có
trước, ý thức có khả năng tạo ra tri thức mới về sự vật, có thể tưởng tượng ra cái không
có trong thực tế, có thể tiên đoán, dự báo tương lai, có thể tạo ra những ảo tưởng, những
huyền thoại, những giả thuyết lý thuyết khoa học hết sức trừu tượng và khái quát cao.
Những khả năng ấy càng nói lên tính chất phức tạp và phong phú của đời sống tâm lý -
ý thức ở con người mà khoa học còn phải tiếp tục đi sâu nghiên cứu để làm sáng tỏ bản
chất của những hiện tượng ấy.
ý thức ra đời trong quá trình con người hoạt động cải tạo thế giới, cho nên quá
trình phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc người là quá trình năng động sáng tạo
1. C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập. Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1993. t.23, tr. 35.
88
