số tiền cần thiết cho cuộc lễ, nhân số tiền đó lên gấp 3, gấp 4 hay gấp 5, định
ngày nộp, rồi đòi các kỳ hào hương lý đến và nói với họ: "Quan lớn cần tiền,
đây là số tiền quan lớn muốn có, đây là kỳ hạn quan lớn định cho các người
để nộp cho quan lớn. Hãy liệu lấy đấy. Nếu không thì...". Để khỏi ngồi tù, các
kỳ hào hương lý cứ việc mà "liệu". Số tiền bị nhân lên của cuộc lạc quyên ép
buộc thì dùng để "tỏ lòng tôn kính các bậc đại nhân", còn số thành của bài
tính nhân thì chui vào túi của quan lớn cai trị. Nông dân cứ è cổ đóng các thứ
phụ thu luôn luôn như thế.
Lòng hào hiệp. - Tiếp theo châm ngôn "Đã có nước Đức trả" là câu
châm ngôn "Đã có các thuộc địa trả". Nước mẹ đòi hỏi các thuộc địa phải đưa
tất cả sức lực của mình, tất cả khả năng của mình, tất cả ý chí của mình, tất
cả tài nguyên của mình để giúp vào việc phục hưng kinh tế của nước mẹ,
trong khi đó thì nước mẹ lại
vừa cấm xuất khẩu pôtát của Andátxơ sang thuộc địa, để hoàn toàn dành
riêng sản phẩm đó cho nông nghiệp Pháp.
Bình đẳng. - Các công dân Pháp phải làm quân dịch mười tám tháng; dân
bản xứ các thuộc địa thì buộc phải phục vụ ba, bốn năm dưới ngọn cờ mà...
mà... mà rốt cuộc người ta đã nhân danh nó để nhập vào nước họ rượu cồn,
thuốc phiện, chế độ lao dịch, chế độ bốc vác nặng nề, chế độ dân bản xứ và
sự cướp đoạt. Trong lúc người bản xứ bị tù đày vì những duyên cớ vu vơ, thì
bọn thực dân và bọn quan cai trị phạm tội giết người, hối lộ, mua bán chức
tước, ăn cắp, vẫn nhẹ bước thang mây. Tôi không nói đến ngài Đáclơ, uỷ viên
Hội đồng quốc gia tư vấn Nam Kỳ, hay ngài Bôđoanh, toàn quyền Đông
Dương; chuyện của các vị ấy đã qua ba năm nay rồi. Tôi muốn nói đến hai
viên chức ở Angiêri hồi tháng 4 vừa rồi, đã bị tố cáo công khai về tội dùng
giấy tờ giả mạo, về tội thụt tiền công quỹ cùng các tội nặng khác, nhưng lại
được tha bổng. Tôi cũng
muốn nói đến mấy vị uỷ viên Hội đồng tư vấn người Âu cũng ở xứ thuộc địa
đó, phạm tội giết người hay quả tang đồng lõa giết một dân bản xứ, mà vẫn
không bị người ta đụng gì đến.
