Cuối cùng thì sẽ đến lúc thị trường tăng chậm lại, khi một số người đã có lời và
càng lúc càng có ít người mới tham gia. Đôi khi có một khoảng thời gian “tĩnh lặng”
bí hiểm, sau đó một sự kiện mới tiếp tục thúc đẩy quá trình giảm giá nhanh hơn
trước. Sự kiện đó có thể là một cú sốc từ bên ngoài như chiến tranh; hay một dợt
tăng lãi suất và suy giảm kinh tế khi đầu tư mới chảy vào và việc “quá tải” trở nên rõ
ràng. Ngòi nổ nhiều khi chẳng phải là một sự kiện lớn lao gì cho lắm, đơn giản đó
chỉ là “giọt nước làm tràn ly” mà thôi.
Giai đoạn tiếp theo có thể gọi là giai đoạn “đảo chiều”: giá giảm, những âu lo về
tài chính gia tăng, các vụ phá sản nhiều lên và ngân hàng thu hẹp cho vay ra. Khi
luồng đầu tư mới giảm xuống và cảm giác bất an gia tăng, nền kinh tế bị ảnh hưởng
vì ngay cả những dự án thật sự tốt cũng thất bại, càng làm tình hình trầm trọng hơn.
Lòng tin nói chung vào kinh doanh dường như bốc hơi, đa số mọi người nay chỉ
muốn ngồi “chờ thời” trước khi đầu tư mới. Người tiêu dùng cũng dè dặt hơn với
những khoản chi tiêu lớn như mua nhà, mua xe, vì lo ngại rằng cả công việc và các
khoản đầu tư hiện tại của họ sẽ gặp rủi ro.
Cũng có thể có một giai đoạn “hoảng loạn” khi giá giảm cực nhanh, mọi người
đều muốn bán tháo tài sản và do đó hầu như không có ai mua vào trên thị trường.
Thanh khoản của thị trường biến mất, giá giảm và một quá trình đảo chiều với quá
trình đầu cơ trước đó diễn ra. Cuối cùng, hoặc là giá tài sản xuống thấp đến mức mọi
người cho rằng giá đã đủ rẻ để mua, hoặc các cơ quan chức năng đóng cửa thị
trường tạm thời chờ cơn hoảng loạn dịu xuống, hoặc áp dụng các biện pháp kiểu như
“người cho vay cuối cùng” để lấy lại lòng tin. Tuy nhiên, hiếm khi nào giai đoạn này
kết thúc mà không có một đợt suy giảm hay thậm chí suy thoái kinh tế.
NHẬN DIỆN CÁC BONG BÓNG
Mô tả ở phần trên là điển hình cho một bong bóng. Theo tôi không khó để nhận
diện một bong bóng khi nó đang phình to; dù một số người cho rằng chỉ có thể nhận
diện bong bóng một cách chắc chắn sau khi nó vỡ tung mà thôi. Với một nhà đầu tư,
để tránh những khoản lỗ lớn thì điều cốt yếu là phải nhận ra các bong bóng. Từ quan
điểm chính sách công, để quản lý tốt nền kinh tế, cũng cần sớm nhận diện các bong
bóng tiềm ẩn, trước khi chúng đạt tới những trạng thái cực đoan.
Bảng 1.1 liệt kê một số yếu tố được quan sát trong các đột bong bóng, từ bong
bóng công ty South Sea đến bong bóng internet. Đa số chúng đều khá rõ ràng khi
bong bóng phình to, song lại không dễ nhận diện trong những giai đoạn đầu của
bong bóng.
