giản một cách ấn tượng, bao gồm việc đọc các bài giảng bằng ngôn ngữ đời
thường và có lập luận thuyết phục. Ngược lại, Công giáo giữ lại lòng mộ
đạo đáng xấu hổ của thế giới trung cổ, thậm chí cả cổ đại: hương, đèn và
nến, trang phục cầu kỳ, di vật và tượng, một thứ ngôn ngữ tế lễ mà rất ít
người có thể hiểu được. Tất cả những thứ này được cho là cần phải thay
đổi. Nhưng những lời kêu gọi cải cách không được Giáo hội Công giáo
đoái hoài đến. Đây là nơi tập trung và áp đặt quyền lực rất nghiêm khắc.
Bên cạnh đó, phương thức Công giáo truyền thống có những người bảo vệ
rất mạnh mẽ, chẳng hạn như Chateaubriand, với tác phẩm Le Génie du
Christianisme (1802) (Thiên tài của Kitô giáo) đặt cơ sở cho một chủ nghĩa
dân túy Công giáo mới. Ở Anh, vốn là thành lũy Tin Lành, phong trào
Oxford đã sớm quay sang Rome để được hướng dẫn, chứ không phải ngược
lại. Sự thật là Công giáo nhìn chung không bị mặc cảm thấp kém, ít nhất ở
những nước quan trọng mà nó là tôn giáo chính. Cho nên các thay đổi đã bị
trì hoãn trong 150 năm cho tới những năm 1960, khi Rome cũng gặp phải
tình trạng lộn xộn thấy rõ.
Với người Do Thái, nhất là ở Đức và các nước “tiên tiến” khác, chuyện lại
khác. Người Do Thái khai sáng xấu hổ với mấy buổi lễ truyền thống: sức ì
của quá khứ, thiếu nội dung trí tuệ, kiểu cầu nguyện ồn ào và không phù
hợp của người Do Thái chính thống. Ở các nước Tin Lành, việc người Kitô
tới một giáo đường là hoàn toàn bình thường, nhưng nó gợi nên sự khinh bỉ
và thương hại. Do đó, Do Thái giáo cải cách ban đầu là một nỗ lực để loại
bỏ vết nhơ lố bịch ra khỏi các hình thức thờ cúng Do Thái. Mục đích là để
tạo ra một tâm trạng tôn giáo thích hợp. Các từ khóa là Erbauung (khai
sáng) và Andacht (tận tụy). Các bài giảng đạo kiểu Kitô giáo được áp dụng.
Nhà cải cách Joseph Wolf (1762-1826), vốn là giáo viên và thư ký cộng
đồng ở Dessau, rất ngưỡng mộ Mendelssohn, đã lấy các nhà diễn thuyết
Tin Lành Đức làm hình mẫu của mình. Người Do Thái nhanh chóng học
cách giảng đạo này, vì họ học cái mới rất nhanh. Chẳng bao lâu, các bài
giảng ở Đền Berlin là quá hay nên các mục sư Tin Lành bèn tới nghe và
học hỏi. Các bí quyết được trao đổi.
