vậy mà ta không sao tìm thấy bằng chứng là ở thời Cổ đại Hi–La văn
chương chữ nghĩa đã từng được coi như là một công nghệ.
Những dân tộc Hi Lạp và La Mã thời đó, họ không chỉ làm thành những
quốc gia quý tộc trị, mà còn là những quốc gia rất văn minh và rất tự do, như
vậy là đã khiến cho các sản phẩm văn chương của mình có được những
khuyết tật riêng và cả những phẩm chất đặc biệt, tất cả tạo nên những nét
đặc trưng của một nền văn học trong các thời kì quý tộc trị.
Thật vậy, ta chỉ cần liếc qua những áng văn Hi–La cổ thời còn để lại để
phát hiện ra rằng, nếu như các nhà văn thời đó đôi khi có thiếu đa dạng và
kém phong phú về đề tài, nếu họ có thiếu mạnh dạn, kém năng động và trình
độ khái quát về tư tưởng còn thấp, thì ở họ bao giờ cũng thể hiện rõ cái nghệ
thuật và sự chăm chút đáng khâm phục đối với các chi tiết. Trong các tác
phẩm của họ, không chỗ nào lộ ra là họ đã làm ăn vội vã hoặc tuỳ tiện. Tất
cả đều là viết ra cho những người am tường, và ở những tác phẩm đó luôn
luôn bộc lộ cái ý muốn kiếm tìm vẻ đẹp lí tưởng. Không có nền văn học nào
như nền văn học cổ đại có thể giúp ta thấy một cách rõ rệt những phẩm chất
không có được một cách tự nhiên ở các nhà văn thời dân chủ sau này.
Nghiên cứu nền văn học Hi–La là một cách thích hợp nhất để đấu tranh
chống lại những tật xấu văn chương cố hữu trong các thời kì dân chủ; còn
với những phẩm chất tự nhiên của nền văn học mới này, thì đó là những điều
tự nảy sinh, chẳng cần học thì nó cũng có.
Nhưng đến đây ta lại cần cùng nhau thống nhất thêm đôi ba điều.
Tiến hành một công cuộc nghiên cứu thì có thể hữu ích cho nền văn học
một quốc gia song lại chẳng hề thích hợp với những nhu cầu xã hội và chính
trị của quốc gia ấy.
Nếu ta cứ cố tình chỉ chuyên chú dạy dỗ văn chương ở một xã hội mà mỗi
con người tự nhiên đều phải nỗ lực đến độ tàn bạo để gia tăng sản nghiệp
hoặc để duy trì cơ nghiệp, thì ta sẽ có được những công dân hết sức “ngoan”
và hết sức nguy hại. Vì với cái trạng thái xã hội và chính trị đã đem đến cho
họ như thế, thì nếu ngày này qua ngày khác nền giáo dục lại cứ dạy cho họ
không bao giờ biết thoả mãn, thì nhân danh Hi Lạp và La Mã họ sẽ làm náo
