Đây là một ngôi chùa cổ kính xây từ đời vua Thần Tôn nhà Lý, kiến trúc
theo kiểu cổ Trung Hoa tượng thật uy nghiêm linh tú và xếp đặt như
cung điện của một vị đế vương.
Trước cửa chùa có một hồ nước khá rộng, giữa hồ là một thủy đình. Hai
bên tả hữu thủy đình có hai chiếc cầu xây bằng gạch, lợp mái gọi là
Nhật, Nguyệt lưỡng kiều.
Khách vãn cảnh chùa có thể tới thủy đình hóng gió, làm thơ và có khi
uống rượu thưởng sen với những bông hoa trăm cánh, với hương thơm
ngào ngạt bốc lên. Thật là thanh cao thú vị!
Chùa chia làm ba lớp:
Lớp ngoài cùng là nơi tế lễ, trang trí cũng như các ngôi chùa khác. Có
thể gọi đây là nhà tam quan, ngôi nhà để trống được xây ở trước cửa
đình, cửa chùa, nơi dân làng tới họp trong những ngày hội hoặc tuần
rằm, mồng một để bàn định về việc tế lễ.
Lớp giữa thờ Phật với đủ các pho tượng Tam thế, Cửu Long, Thích Ca
thành đạo, Văn Thù Bồ Tát, Phổ Hiền Bồ Tát v.v...
Lớp trong cùng, đây là điểm đặc biệt của chùa Thầy, là nơi thờ ông Từ
Đạo Hạnh, nơi đây có ba pho tượng, theo lời dân làng và ông từ giữ
chùa, ba pho tượng đó đều là tượng ông Từ Đạo Hạnh:
Pho tượng ở chính giữa, trông giống thầy tu, đó là kiếp trước của Ngài.
Pho bên tả giống một vị đế vương, đó là kiếp sau của Ngài.
Pho tượng bên hữu chính là tượng Ngài. Tượng này làm bằng gỗ bạch
đàn, một thứ gỗ quý rất thơm, đựng trong khám kín không ai được xem,
chỉ hàng năm vào ngày mồng 5 tháng 3 âm lịch dân làng mới cử người
vào mở khám để làm lễ mộc dục tức là lễ tắm tượng.
Ở hai bên hàng cột có treo nhiều đôi câu đối sơn son thiếp vàng, trong đó
có câu:
