Câu chuyện về Ponti Pilat và Iesua Giesu, theo lời K. Simonov, “là một
trong những trang tuyệt vời nhất của văn học Nga thế kỷ XX”.
Trong Nghệ
Nhân và Margarita Bulgakov đã làm được cái mà hầu như không một nhà
văn nào làm được: để cho nhân vật nhà văn của mình sáng tác ra một cuốn
tiểu thuyết trọn vẹn, và cuốn tiểu thuyết đó đích thực là tuyệt tác.
Ðọc Bulgakov không dễ. Tác phẩm của ông nhiều tầng lớp nghĩa, gợi
nhiều tầng liên tưởng, và khả năng liên tưởng này phù thuộc vào những hiểu
biết của người đọc về các lĩnh vực nhiều khi rất khác nhau của trí tuệ, văn
hoá. Chẳng hạn: thời gian, diễn biến và kết cục cuộc tấn công của đàn rắn,
cá sấu vào Moskva trong Những quả trứng định mệnh gợi liên tưởng đến
cuộc tấn công của quân đội Napoleon vào nước Nga năm 1812. Hoặc trong
Trái tim chó, thời gian diễn ra sự “cải biến” (họ của giáo sư Preobrajenski
cũng có nghĩa là “cải biến”) con chó Sarik thành người là từ 24 tháng 12 đến
6 tháng giêng – chính là tuần lễ Giáng sinh trong lịch Thiên Chúa giáo. Còn
trong Nghệ Nhân và Margarita chỉ riêng với hệ thống hơn 500 nhân vật đã
đan chéo rất nhiều mạch liên tưởng: giữa các nhân vật của tiểu thuyết Nghệ
Nhân và Margarita với các nhân vật văn học trước đó – dân gian và cổ điển
(Voland với Mephistopheles của Goethe và các loại chúa quỷ trong dân gian;
Margarita với Gretchen của Goethe và Hoàng hậu Margo của A. Dumas,
v.v.); các nhân vật trong tiểu thuyết với các nhân vật lịch sử và đương thời
(Ponti Pilat, Iesua Giesu, các nhà văn trong tiểu thuyết với các nguyên mẫu
đời thực); giữa các nhân vật trong tiểu thuyết với nhau (người đọc có thể
thấy hình tượng của Berlioz trong đại tư tế Caipha, hay Iesua Ha-Notxri
trong Nghệ Nhân, v.v.) Các mạch liên tưởng còn nằm ở các tầng sâu hơn,
như mối quan hệ giữa các hình tượng (Iesua và học trò của mình Matvei với
Nghệ Nhân và học trò của mình Ivan Ponưrev, v.v.), tính biểu tượng triết học
của các hình tượng… Chính vì thế Aitmatov, trong khi so sánh Sông Ðông
êm đềm của M. Solokhov với Nghệ Nhân và Margarita, hai “đối cực” đỉnh
cao của văn học Xô Viết, đã nhấn mạnh đến tính “tinh luyện” “mang tầm trí
tuệ rất cao” của văn xuôi Bulgakov.
Có lẽ điều đó đã góp phần làm nên số
phận của nhà văn – những năm tháng bị nghi ngờ, chối bỏ, và vinh quang tất
