người cụ thể được xem xét trên bình diện loài người nói chung, mỗi một sự
bất công đều thể hiện mối quan hệ giữa cái ác và cái Thiện. Hành động của
Ponti Pilat khái quát lên sẽ là như sau: con người càng có quyền uy lớn thì
càng phải có trách nhiệm đạo đức trước lí tưởng nhân đạo; nếu không bị
kiểm soát bởi cái trách nhiệm cao cả đó, quyền lực sẽ biến thành độc đoán,
sức mạnh sẽ trở nên bất lực, con người sẽ vượt qua ranh giới giữa cái Thiện
và cái Ác, bỏ lẽ phải và chân lí để đứng hẳn sang phía cái ác, hàng ngàn năm
không được lương tâm tha thứ.
Thông qua hai hình tượng nhân vật lịch sử Ponti Pilat và Iesua Ha-
Notxri, Bulgakov đưa ra một vấn đề vĩnh cửu nhưng đồng thời luôn luôn là
thời sự về trách nhiệm của cá nhân trước lịch sử, trước cuộc đời. Ponti Pilat
và Iesua là hai quan niệm sống đối cực nhau. Nếu Iesua tin tưởng tuyệt đối
rằng thế giới được xây dựng trên cơ sở của cái Thiện, rằng tất cả mọi người
đều nhân từ, thì Ponti Pilat ngược lại, cho rằng bản chất con người là độc ác,
rằng cái Thiện sẽ không bao giờ chiến thắng. Bản thân cuộc đời đã không
khẳng định cả hai quan điểm cực đoan đó. Iesua bị chính “những con người
nhân từ” phản bội, đánh đập, xử hình; nhưng đồng thời vẫn không cái ác, cái
xấu xa, cái đểu giả nào có thể loại trừ được cái tốt, cái thiện khỏi cuộc đời.
Cho đến phút chót, Iesua vẫn không thôi chăm lo đến người khác; và chính
cái lòng thiện vô cùng tận đó đã làm lung lay những hoài nghi của Ponti
Pilat, khiến ông ta không thể sống yên, cũng phải làm một cái gì đó để
chuộc lỗi lầm. Tác giả khẳng định: cái Ác và cái Thiện cùng tồn tại trong
đời. Nhưng sự tồn tại đó không phải do những thế lực siêu phàm nào chi
phối, mà do sự lựa chọn hành động của chính bản thân mỗi người (Ponti
Pilat có thể tha hay tử hình Iesua). Sự lựa chọn đó chỉ phụ thuộc vào các
nguyên tắc đạo đức nằm trong quan điểm sống của từng người, sự lựa chọn
đó tự đo đối với hoàn cảnh xung quanh. Nhưng một khi con người được tự
do trong sự lựa chọn hành động, thì chính con người phải chịu trách nhiệm
trong các hành động của mình, và không có gì – số phận, hoàn cảnh sống –
có thể biện minh cho cái ác đã được tiến hành.
