chỉ ra một mặt khác của quan niệm về sự sáng tạo: cái trách nhiệm, cái nghĩa
vụ, cái “món nợ” của người nghệ sĩ, của nghệ thuật trước cuộc đời. Mặc dù
căm ghét cuốn tiểu thuyết đã mang lại bao nhiêu tai họa cho mình, Nghệ
Nhân cũng đã phải nói lời phán quyết cuối, giải thoát quan tổng trấn Ponti
Pilat. Những đau khổ gánh chịu trong đời không làm chết đi bản chất cao
thượng, nhân đạo của người nghệ sĩ.
Bi kịch của Nghệ Nhân là ở chỗ anh không được người đương thời hiểu
và đánh giá đúng. Nó cũng là bi kịch của đời riêng Bulgakov và nhiều thiên
tài khác. Nhưng ở đây có điểm khác biệt giữa cuộc đời Nghệ Nhân và đời
thực của nhà văn: Bulgakov đã đấu tranh quyết liệt cho số phận của mình,
còn Nghệ Nhân thì không. Có lẽ điều khác biệt này thể hiện lập trường của
Bulgakov trong nghệ thuật. Về điều này một nhà nghiên cứu Bulgakov viết:
“Nghệ Nhân không phải là chiến sĩ. Nghệ Nhân là nghệ sĩ. Mỗi người cần
phải là chính mình. Và Nghệ Nhân, hơn bất kì một ai khác, đã sống đúng là
mình – là hiện thân vừa của sức mạnh vô biên, vừa của sự yếu đuối vô bờ
của sự sáng tạo.
Tất nhiên, mỗi nhà văn, như bất kì một nghệ sĩ nào, cũng mong muốn
thành đạt. Nhưng một nhà văn lớn không chỉ sáng tác vì sự thành đạt. Bởi vì
ý nghĩa của sự sáng tạo dù sao cũng không ở sự thành đạt, mà là ở trong một
cái gì khác. Mục đích của sự sáng tạo là sáng tạo, và sự đánh giá tối cao đối
với sự sáng tạo là sự tự đánh giá của chính bản thân người nghệ sĩ. Và nghĩa
vụ của nhà văn, nói thẳng ra, kết thúc khi tác phẩm của anh ta kết thúc. Cuộc
đấu tranh vì sự công nhận đã là một cốt truyện khác, một chủ đề khác, của
tác giả và cuốn tiểu thuyết khác”.
Có lẽ chính vì vậy mà Bulgakov đã
chọn cho Nghệ Nhân – mà cũng chính là chọn cho mình – phần thưởng sau
khi chết là sự yên tĩnh, phần thưởng dành cho những tâm hồn mệt mỏi, sự
đau khổ nhưng lương tâm trong sạch và thanh thản.
Bên cạnh Nghệ Nhân là nàng Margarita. Ðây là một trong những hình
tượng phụ nữ tuyệt vời nhất của văn học Nga, mà nguyên mẫu là người vợ
yêu quý của nhà văn Elena Sergheevna với tình yêu trong trắng, cao thượng
của mình đã đi vào bất tử. Margarita là hiện thân của tình yêu vô bờ bến, vì
