Không có gì đúng hết. “Nếu công cụ duy nhất bạn có là búa, mọi vấn đề
của bạn sẽ là những chiếc đinh,” Mark Twain từng nói vậy - một câu nói
tóm lược về bệnh nghề nghiệp. Sau Twain, Charlie Munger, đối tác kinh
doanh của Warren Buffet, gọi tên hiệu ứng này là xu hướng người mang
búa: “Thế nhưng đó là lại cách tư duy cùng như cách làm ăn thảm họa ở đời.
Bạn phải tận dụng nhiều phương pháp khác nhau. Những phương pháp đó
phải đến từ nhiều ngành nghề khác nhau - bởi lẽ tất cả tri thức trên thế giới
không chỉ giới hạn ở một lĩnh vực học thuật nhỏ bé.”
Sau đây là một vài ví dụ của bệnh nghề nghiệp: các bác sĩ giải phẫu muốn
giải quyết gần như tất cả mọi vấn đề sức khỏe bằng một con dao mổ, ngay
cả khi bệnh nhân có thể được chữa trị bằng phương pháp nhẹ nhàng hơn.
Quân đội tính đến các phương án quân sự trước nhất. Các kỹ sư lại yêu thích
các phương án thuộc về cấu trúc. Các chuyên gia nghiên cứu xu hướng thị
trường thì nhìn thấy xu hướng ở khắp nơi (nhân tiện, đây chính là một trong
những cách nhìn đời ngớ ngẩn nhất). Nói ngắn gọn: nếu bạn hỏi ai đó về
khía cạnh cốt yếu của một vấn đề, họ thường kết nối nó với lĩnh vực họ vốn
đã thông tỏ.
Nhưng như vậy thì có làm sao? Điều đó cũng tốt thôi, nếu một người thợ
may chỉ làm những gì mình biết. Bệnh nghề nghiệp trở nên có hại khi người
ta áp đặt chuyên môn của mình vào các lĩnh vực không liên quan. Chắc hẳn
bạn đã từng kinh qua những hiện tượng sau: các giáo viên nhiếc mắng bạn
bè họ như với sinh viên của mình. Các bà mẹ mới sinh bắt đầu đối xử với
chồng như với con trẻ. Hoặc, hãy thử nghĩ đến bảng tính Excel có mặt trong
mọi chiếc máy tính: ta sử dụng chúng ngay cả khi chẳng để làm gì - ví dụ
như khi kiến tạo các kế hoạch tài chính mười năm cho công ty khởi nghiệp
hay so sánh các người tình tiềm năng mà chúng ta “nhập” về từ các trang
web hẹn hò. Các bảng tính Excel có thể là một trong những phát minh nguy
hiểm nhất thời hiện đại.
Ngay cả trong lĩnh vực của mình, người mang búa cũng có xu hướng sử
dụng quá đà những gì mình biết. Các nhà bình luận văn học được đào tạo để
phát hiện các tác phẩm có ảnh hưởng đến tác giả, các biểu tượng và thông
