XV. SỰ MẤT KIỂM SOÁT ĐỐI VỚI MÔI TRƯỜNG
(1) MÔI TRƯỜNG TỰ NHIÊN
Mặc dù đã chứng minh rằng các nền văn minh suy tàn không phải do
hoạt động của các lực lượng vũ trụ nằm ngoài tầm kiểm soát của con người,
song chúng ta vẫn phải tìm ra nguyên nhân thực sự gây nên những kết thúc
bi kịch này; và trước tiên, hãy xem xét khả năng những sự suy tàn gây ra do
mất kiểm soát đối với môi trường xã hội. Để giải quyết vấn đề này, chúng
ta sẽ áp dụng một đặc điểm phân biệt đã đúc kết giữa hai dạng môi trường:
tự nhiên và con người.
Phải chăng các nền văn minh sụp đổ do sự mất kiểm soát đối với môi
trường tự nhiên? Ta có thể tính toán được mức độ kiểm soát đối với môi
trường tự nhiên mà mỗi xã hội sở hữu qua trình độ kỹ thuật của nó, như
chúng ta đã từng chỉ ra; và trong khi nghiên cứu vấn đề “phát triển”, chúng
ta cũng đã xác định rằng, nếu xem hai đường cong, một đường đại diện cho
sự biến thiên của trình độ văn minh, đường thứ hai đại diện cho sự biến
thiên của trình độ kỹ thuật – chúng ta sẽ thấy hai đường cong nói trên
không những không tương đồng mà còn hoàn toàn khác xa nhau. Chúng ta
đã từng chứng kiến những trường hợp kỹ thuật phát triển, trong khi trình độ
văn minh đứng yên hoặc thụt lùi và những trường hợp kỹ thuật giậm chân
tại chỗ, trong khi trình độ văn minh thay đổi, theo cả hai chiều tiến bộ hoặc
thoái bộ. Do vậy, chúng ta đã đi được một chặng dài trên con đường chứng
minh rằng: Sự mất kiểm soát đối với môi trường tự nhiên không phải là tiêu
chuẩn của sự suy tàn của các nền văn minh. Tuy nhiên, để hoàn thiện chứng
cứ cho luận điểm của mình, chúng ta phải chỉ ra là, trong trường hợp sự suy
tàn của một nền văn minh trùng hợp với sự tụt hậu kỹ thuật, thì sự kiện thứ
hai không phải là nguyên nhân gây ra sự kiện thứ nhất. Chúng ta sẽ thấy
rằng, thực ra sự tụt hậu kỹ thuật không phải là nguyên nhân, mà là một hệ
quả hoặc triệu chứng của quá trình suy tàn.
Khi một nền văn minh đang trong quá trình suy tàn, đôi khi xảy ra
trường hợp, một kỹ thuật cụ thể vốn đã từng khả thi và mang lại lợi nhuận
