cưỡng lại gợi cho chúng ta khái niệm về một quy luật tự nhiên phi-cá nhân:
một quy luật không chỉ thống trị thế giới vật chất mà còn gieo rắc một cách
bí ẩn không thể giải thích niềm vui – nỗi buồn, cái thiện – cái ác, sự tưởng
thưởng – trừng phạt đến những ngóc ngách tận cùng trong đời sống con
người mà mệnh lệnh của Caesar không thể nào vươn tới được.
Cặp khái niệm này – một quy luật thường gặp, không thể cưỡng lại và
một vị thần duy nhất, toàn năng – có mặt trong hầu như mọi cách thể hiện
vũ trụ từng được hình thành trong tâm trí con người trong môi trường xã
hội của một chính quyền trung ương; nhưng một cuộc nghiên cứu về những
quan niệm vũ trụ này sẽ cho thấy chúng có khuynh hướng phân cực thành
hai nhóm theo hai khái niệm. Ở nhóm thứ nhất, quy luật lấn át Thượng Đế;
với nhóm thứ hai, Thượng Đế lấn át quy luật; và chúng ta sẽ phát hiện ra
rằng sự nhấn mạnh vào quy luật là nét đặc trưng cho triết học của các tầng
lớp thiểu số thống trị, trong khi các tôn giáo của tầng lớp bị trị bên trong có
chiều hướng đánh giá quy luật phụ thuộc vào quyền lực vạn năng của
Thượng Đế. Tuy nhiên, sự phân biệt này chỉ là về mức độ nhấn mạnh;
trong tất cả mọi quan điểm vũ trụ học thuộc loại này, chúng ta luôn luôn
tìm thấy cả hai khái niệm, cùng tồn tại và đan xen với nhau, bất chấp tương
quan lực lượng giữa chúng.
Với những chuẩn bị như trên cho sự phân biệt mà chúng ta đang tìm
cách thiết lập, giờ đây chúng ta có thể tiến hành nghiên cứu về những cách
biểu hiện một vũ trụ thống nhất trong đó quy luật được đề cao hơn Thượng
Đế, sau đó đến lượt những cách biểu hiện còn lại trong đó Thượng Đế làm
lu mờ quy luật mà Ngài đã ban ra.
Trong những hệ thống theo quan điểm “Quy luật là vua của vạn vật”,
chúng ta có thể theo dõi tính cá nhân của Thượng Đế ngày càng lu mờ
dần, trong khi quy luật chi phối vũ trụ càng lúc càng nổi bật. Ví dụ như
ngay trong thế giới Tây phương, “Chúa Ba Ngôi” trong tín điều Athanasian
đã phai nhạt dần theo thời gian, trong tâm trí của số lượng ngày càng nhiều
người dân Tây phương, khi khoa học tự nhiên ngày càng mở rộng ranh giới
tri thức của nó qua hết lĩnh vực này đến lĩnh vực khác trong đời sống – cho
