đến cuối cùng, trong thời đại chúng ta, khi khoa học đang chiếm lĩnh toàn
bộ vũ trụ tinh thần cũng như vật chất, chúng ta thấy Thượng Đế của nhà
toán học chìm nghỉm vào Thượng Đế của khoảng không vũ trụ. Tiến trình
tống khứ Thượng Đế để dành chỗ cho quy luật của xã hội Tây phương hiện
đại đã được tiên báo trong thế giới Babylon trong thế kỷ thứ tám trước CN,
khi sự khám phá vận động tuần hoàn của hệ tinh tú đã cám dỗ được các nhà
toán học Chaldaean, với nhiệt tâm của họ dành cho ngành khoa học chiêm
tinh mới mẻ, chuyển từ tín ngưỡng Marduk-Bel sang tín ngưỡng Thất Tinh
(bảy hành tinh). Tương tự, trong thế giới Ấn Độ cổ, khi trường phái triết
học Phật giáo đi đến những kết luận vĩ đại về hậu quả lôgic của quy luật
tâm lý về Nghiệp chướng (thuyết nhân quả), các vị thần thuộc hệ thống Vệ
Đà đã trở thành những nạn nhân đáng chú ý nhất của hệ thống tâm linh
“cực quyền” này. Những vị thần của người rợ này giờ đây phải trả giá đắt,
vào độ tuổi “trung niên” không lấy gì làm lãng mạn của mình, cho tất cả
những sự ương ngạnh quá “con người” của một thời tuổi trẻ khó kiểm soát.
Trong một vũ trụ Phật giáo mà mọi ý thức, dục vọng, và chủ tâm đều được
giản lược thành một chuỗi trạng thái tâm lý nguyên tử mà theo định nghĩa
không có khả năng kết hợp thành bất cứ thứ trong bản chất của một cá tính
liền lạc hoặc ổn định, các vị thần tự động bị hạ bệ thành những hình ảnh
tinh thần tưởng tượng mô phỏng theo con người. Thật vậy, sự khác biệt mà
chúng ta nhận thấy giữa hình tượng chư thần và hình ảnh con người trong
hệ triết học Phật giáo đều nghiêng về lợi thế cho con người; bởi lẽ ít nhất
con người cũng có thể trở thành một tì kheo nếu anh ta chịu đựng được thử
thách của phương pháp tu hành khổ hạnh, và sự từ bỏ mọi lạc thú trần tục
của anh ta sẽ được đền bù bằng sự giải thoát khỏi bánh xe luân hồi và gia
nhập vào cõi Niết bàn.
Trong thế giới Hy Lạp cổ, chư thần Olympus cũng phải trả cái giá đắt
không kém so với những người Vệ Đà của họ; vì khi các triết gia Hy Lạp
bắt đầu quan niệm vũ trụ là một “Đại xã hội” của các chiều thế tục trong đó
các mối quan hệ giữa các thành viên chịu sự ràng buộc của quy luật và tác
động của Homonoia hoặc Concord, thì Zeus, kẻ đã ra đời với tư cách là vị
