Bây giờ chúng ta sẽ chuyển sang xem xét những cách thể hiện còn lại
của vũ trụ, trong đó sự thống nhất được thể hiện như là công trình của một
Thượng Đế toàn năng, trong khi quy luật được coi là một biểu hiện ý chí
của Thượng Đế thay vì một lực lượng thống nhất chi phối hành động của
thánh thần và của người phàm.
Chúng ta đã biết rằng khái niệm này quy sự thống nhất của vạn vật
cho Thượng Đế, cũng giống như khái niệm trước đó quy sự thống nhất của
vạn vật cho quy luật, được con người nhận thức thông qua sự suy luận từ
khí chất mà một chính quyền trung ương có khuynh hướng kết tinh trong
định hình cuối cùng của nó. Trong quá trình này, bậc thống trị con người,
khởi thủy là vương của các vương, diệt trừ hết những vương tôn từng một
thời ngang hàng với mình và trở thành một vị “hoàng đế” đúng nghĩa. Đến
đây nếu chúng ta phân tích điều gì xảy ra đồng thời cho các vị thần của
nhân dân và các vùng lãnh thổ bị chính quyền trung ương thâu tóm, chúng
ta sẽ thấy sự thay đổi tương tự. Thay thế cho hệ thống bách thần trong đó
có một vị thần cao cấp thống trị một cộng đồng thánh thần từng một thời
ngang hàng với mình, những kẻ vẫn chưa bị “mất thiêng” khi bị mất quyền
độc lập, chúng ta thấy nổi lên một chân Thượng Đế duy nhất mà sự độc
nhất vô nhị là bản chất của Ngài.
Cuộc cách mạng tôn giáo này thường khởi đầu bằng những thay đổi
trong mối quan hệ giữa các vị thần với các tín đồ. Trong phạm vi rộng lớn
của một chính quyền trung ương, các vị thần có khuynh hướng tự gạt bỏ
những giới hạn từ trước tới nay vẫn ràng buộc mỗi vị với một cộng đồng
địa phương cụ thể. Một vị thần ra đời với tư cách là thần bảo hộ cho một bộ
lạc, một thành phố, một ngọn núi, hay một dòng sông cụ thể giờ đây mở
rộng phạm vi hoạt động của mình bằng cách học hỏi phương pháp để một
mặt thu hút tâm hồn của từng cá nhân, mặt khác thu hút tâm hồn của cả
nhân loại như một thể thống nhất. Ở khả năng thứ hai này, vị thần từng một
thời là thần địa phương, cho đến giờ vẫn chỉ là một bản sao thần thánh của
bậc thống trị tại địa phương đó, đã vay mượn những đặc trưng từ các bậc
thống trị chính quyền trung ương mà giờ đây cộng đồng địa phương nọ đã
