lập tức chứng minh sự trong sáng của mình qua những thử thách mang tính ma thuật, như
nhúng tay vào nước nóng, uống thuốc độc... Nếu sau thử thách mà không hề hấn gì, thì có
nghĩa, người ấy được chứng minh vô tội. Vậy có thể ăn lá ngón là một tàn tích xa xưa của
kiểu thử thách ma thuật này chăng? Kiểu thử thách vốn luôn rất phổ biến khi nghiên cứu
văn hóa nhiều tộc người cổ xua. Những miêu tả của hai anh em Kinh Chi và Đổng Chi về
người Ba Na thử thách sự vô tội bằng nhiều hình thức rùng rợn, trong đấy có đổ chì vào
lòng bàn tay cũng là một dạng kiểu thử thách để chứng minh sự thật bằng ma thuật (Kinh
Chi-Đổng Chi 2011: 197). Hoặc luật tục Êđê qui định nếu bị nghi ngờ là phù thủy thì phải
chịu phép thử đổ chì nóng vào tay, nhúng tay vào nồi nhựa cây đang sôi (Hautecloque-
Howe 2004: 116-117). Hay như Laborde (2002), viết về tộc người thiểu số ở Quảng Ngãi
trong các vụ kiện cũng thử thách ma thuật như lặn nước, đặt ngón tay vào nhựa đang cháy,
đi chân trần trên dao sắc, và nhất là bói chân gà...
Nhưng tôi, trong suy nghĩ của mình còn hướng đến một giả thuyết khác, theo đó, tự tử
hay tự tử bằng lá ngón chính là một kiểu phản ứng mang tính chất "tâm bệnh tộc người".
Hiện tượng người H’mông mỗi khi phẫn uất, bí bách trong đời sống tâm lí bèn trỗi dậy
"bản năng chết". Cái bản năng mà nhiều người nhận thấy ở tộc người này, phản ánh trong
dân ca và đời sống khá rõ nét, đến nỗi mà Chế Lan Viên đã phải nhận định cái chết như là
chủ đề nổi lên trong dân ca H’mông. Chết bằng cách tự tử, ăn lá ngón (hay lá độc), hoặc
bằng một hình thức nào đó, có thể là một phản ứng tâm bệnh mang tính di truyền tập thể
của tộc người H’mông ở Việt Nam, dù biểu hiện không rõ ràng như là chứng hóa người
Rừng ở Tây Nguyên
. Mong rằng thời gian và cơ may sẽ dành cho tôi cơ hội để trả lời
câu hỏi hóc búa dội lại từ núi non này?
Ngoài ra, cũng có những ghi nhận ở Lào về người phụ nữ H’mông, do quá bức bối
trong đời sống gia đình đã tự tử bằng cách "nuốt thuốc phiện", treo cổ hay nổ lựu đạn, hai
loại sau ít hơn nhiều (Lemoine 1972)
. Ở Tây Bắc Việt Nam, thăm hỏi dân tộc học thu
nhận được kết quả người H’mông tự tử bằng nuốt thuốc phiện, treo cổ, đôi khi uống thuốc
sâu và phổ biến là ăn lá ngón. Còn ở Đông Bắc Việt Nam, vùng cao nguyên đá, bức bối
trong đời sống gia đình cũng kết thúc bằng tự tử, trong đó, ăn lá ngón là khá phổ biến. Bởi
thế, tự tử ở người H’mông hẳn phải có một lịch sử rất lâu đời, rộng lớn, và tự tử bằng lá
ngón là một đặc thù H’mông Việt Nam, gắn với đời sống thực vật tộc người nơi đây, lưu
dấu sâu trong kho tàng folklore H’mông.
Nhưng hơn hết, cần ý thức đến một dữ kiện tộc người mà tôi cho là then chốt trong lí
giải tự tử H’mông. Người H’mông ở cao nguyên đá tồn tại một quan niệm khác về cái chết,
và sự tự tử.
