Phần đã trải qua là một khảo cổ học vô thức các bài ca dân gian H’mông, từ đó, trình
ra các cạnh khía của cá tính H’mông: tâm thức lưu vong - tâm thức di dân - tâm thức mồ
côi, ám ảnh Hán, tự tử, nôỉ loạn, tự do, mộng mơ, tình yêu, tự trị tộc người, quyền lực miền
núi. Những đặc điểm của cá tính H’mông ấy sẽ giữ mối liên hệ phức hợp với nhau, làm
thành tổng thể H’mông hiện hữu ở đời. Vậy, vấn đề đặt ra ở đây là: H’mông - kẻ hát những
bài dân ca mồ côi, làm dâu, yêu đương và cưới xin kia quan hệ như thế nào với môi trường
cộng cư xung quanh? Môi trường được biết đến như là một lịch sử xáo trộn và biến động
với tính đa tộc người sâu đậm. Họ ở đâu trong những mắt xích ràng buộc của thế giới miền
núi? H’mông không thể tồn tại tự thân, cô lập trên những đỉnh núi. Dù nhấn mạnh tính tự
trị của H’mông, nhưng rốt cục, H’mông vẫn là một sự giao lưu thường xuyên với các tộc
người vây quanh họ, ở đỉnh núi, lưng chừng núi và chân núi. Vì thế, để hiểu H’mông thì
cần phải hiểu chính bối cảnh giao lưu phức tạp mà H’mông thuộc về. H’mông với cá tính
tộc người đặc thù đã đi vào phần lịch sử miền núi Việt Nam như thế nào? Cần phải tìm
kiếm bối cảnh các quyền lực miền núi trong quá khứ, nơi H’mông tùng là một thế lực.
Khảo cổ học vô thức các động cơ chính trị H’mông, do vậy, nhằm trả lời cho vấn đề vị
trí của những kẻ hát những bài dân ca tha thiết kia, khi không là thi sĩ, họ hiện hữu với tư
cách các chiến binh dũng mãnh, (đến nỗi thường bị hiểu lầm là hung dữ) của núi non và
sương mù. Người H’mông và quyền lực chính trị của họ là một vấn đề quan trọng cần được
hiểu - để hiểu chính H’mông và phần lịch sử miền núi phía Bắc Việt Nam nơi H’mông
thuộc về. Hiểu về chính trị H’mông, thật bất ngờ, lại sẽ giúp ta hiểu hơn tầm quan trọng của
những bài ca, câu truyện được truyền dẫn trong tâm hồn họ. Và biện chứng thi ca với sống
đời sẽ không bao giờ chia lìa mà là ràng buộc trong tổng thể hiện hữu. Cái tổng thể sống
hay hát thì vẫn quyết liệt, cao thượng và "ôn đi ôn lại" những kinh nghiệm tộc người: di
dân, cô đơn, nổi loạn, tự do, ở núi, ám ảnh Hán và khát khao tự trị... Lựa chọn chính trị tộc
người, vì thế, bao giờ cũng mang những ràng buộc với tâm tính tập thể - chất liệu dụng nên
nghệ thuật H’mông và các bài ca dân gian. Cá tính H’mông như thế, đã qui định hành vi và
lựa chọn chính trị của H’mông. Và chính trị kiểu H’mông lại càng thêm củng cố các căn
tình tập thể tộc người. Tất cả, phức hợp kiến tạo H’mông tồn tại từ trong quá khứ đến hiện
tại.
Nào, giờ thì hãy từ H’mông đến với cái tổng thể núi non mà H’mông thuộc về.
