biệt là Thérèse của tôi, nhan sắc cũng dễ coi như Nanette của anh, có
tính tình hiền dịu và khí chất dễ mến, thích hợp để một người đàn ông
lương thiện gắn bó; trong khi Nanette, đanh đá lắm điều và thô lỗ,
chẳng phô ra trước mắt người khác điều gì có thể bù đắp cho sự kém
giáo dục. Tuy nhiên anh vẫn cưới cô: việc đó rất đúng, nếu như anh đã
hứa. Về phần tôi, do chưa hứa điều gì tương tự, tôi chẳng vội bắt
chước anh.
Tôi cũng kết thân với tu sĩ De Condillac, người chẳng có tiếng
tăm gì trong giới văn chương, cũng như tôi, nhưng được tạo ra để trở
thành những gì như anh đang là hiện nay. Có lẽ tôi là người đầu tiên
đã thấy được tầm của anh, và đã đánh giá anh đúng như anh đáng giá.
Anh cũng có vẻ ưa tôi; và trong khi tôi nhốt mình ở gian phòng phố
Jean-Saint-Denis, gần Nhà hát Nhạc kịch, để viết hồi kịch về Hésiode,
đôi khi anh đến ăn chiều riêng cùng tôi, kiểu bữa ăn vui phần ai nấy
trả. Khi ấy anh đang ra sức viết cuốn Luận về nguồn gốc nhận thức
của con người, công trình đầu tiên của anh. Khi công trình hoàn tất,
cái khó là tìm một nhà xuất bản vui lòng đảm trách nó. Các nhà xuất
bản ở Paris ngạo mạn và khắc nghiệt đối với bất kỳ người nào khởi
đầu, và siêu hình học, khi đó rất ít hợp thời thượng, không cung cấp
một đề tài thật hấp dẫn. Tôi nói với Diderot về Condillac và về công
trình của anh; tôi khiến họ làm quen với nhau. Họ được tạo ra để hợp
nhau; họ hợp nhau. Diderot vận động Nhà xuất bản Durand nhận bản
thảo của tu sĩ, thế là nhà siêu hình học lớn này nhờ tác phẩm đầu tiên,
và hầu như nhờ ơn Trời, có được một trăm écu mà có lẽ anh chẳng tìm
ra nếu không có tôi. Bởi chúng tôi ở những khu phố rất xa nhau, nên
cả ba tập hợp mỗi tuần một lần ở Palais-Royal, và cùng đi ăn chiều ở
quán Panier-Fleuri. Hẳn những bữa ăn nho nhỏ này phải khiến Diderot
vô cùng thích thú, vì anh là người hầu như lỡ tất cả các cuộc hẹn thế
mà lại không bao giờ lỡ một cuộc hẹn nào giữa chúng tôi. Tại đó tôi
lập kế hoạch về một tờ báo định kỳ lấy tên là Người nhạo báng mà
Diderot và tôi phải luân phiên nhau làm. Tôi phác họa tờ đầu tiên, và
